Το κινεζικό μονοπώλιο στα σπάνια ορυκτά έπιασε στον ύπνο τον δυτικό κόσμο

03 Νοεμβριου 2010
Posted in Επικαιρότητα

«Μας έπιασαν στον ύπνο»! Σε αυτή τη δήλωση της Μάρλιες Σέφερ, εκπροσώπου της γερμανικής ομοσπονδίας μηχανοκατασκευών, συμπυκνώνεται η αγωνία των ευρωπαϊκών ελίτ οι οποίες συνειδητοποίησαν ξαφνικά ότι ο αναδυόμενος κινεζικός γίγαντας κατάφερε να αποσπάσει αθόρυβα από τη Δύση το μονοπώλιο μιας μέχρι χθες παραγνωρισμένης κατηγορίας ορυκτών, τα οποία διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στα περισσότερα προϊόντα νέας τεχνολογίας. Το όνομα αυτών: σπάνιες γαίες ή rare earth elements.

Με αυτό τον τεχνικό όρο περιγράφονται 17 χημικά στοιχεία με εξωτικά ονόματα, τα ορυκτά των οποίων έχουν εντελώς γήινες και σημαντικότατες εφαρμογές: υπερεπεξεργαστές ηλεκτρονικών υπολογιστών, επίπεδες οθόνες, λέιζερ, μικροσκοπικοί μαγνήτες, μπαταρίες υβριδικών αυτοκινήτων, εξαρτήματα για ανεμογεννήτριες, βιομηχανικοί καταλύτες νέας γενιάς -ό,τι πιο πρωτοποριακό στον κόσμο της τεχνολογίας. Πού βρίσκεται το πρόβλημα; Στο γεγονός ότι η Κίνα ελέγχει το 95% της παγκόσμιας παραγωγής! Υπό αυτό το πρίσμα, ο χαρακτηρισμός της ως «Σαουδικής Αραβίας των νέων τεχνολογιών» μάλλον την αδικεί.

Συναγερμός

Μέχρι τώρα η Κίνα ουδέποτε χρησιμοποίησε τον φυσικό πλούτο της ως όπλο πολιτικού εκβιασμού της Δύσης -κάτι που έκανε η Σαουδική Αραβία μετά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο του Γιομ Κιπούρ- καθώς οι επιπτώσεις μιας τέτοιας επιθετικής πολιτικής θα ήταν καταστροφικές για τις εξαγωγές της. Το τελευταίο διάστημα, όμως, δύο σημαντικά γεγονότα σήμαναν τον κώδωνα του συναγερμού. Πριν από έναν μήνα, οι Ιάπωνες συνέλαβαν τον πλοίαρχο κινεζικού αλιευτικού σκάφους σε αμφισβητούμενα ύδατα. Η Κίνα εξοργίστηκε και -σύμφωνα με τις αιτιάσεις του Τόκιο, που αμφισβητούνται από το Πεκίνο- απάντησε με εμπάργκο σπανίων γαιών, προκαλώντας ρίγη στη σπονδυλική στήλη της ιαπωνικής βιομηχανίας. Επειτα ήρθε η απόφαση της Κίνας, στις 19 Οκτωβρίου, να μειώσει κατά 30% τις εξαγωγές σπανίων γαιών την επόμενη χρονιά, επικαλούμενη υπερεκμετάλλευση και κινδύνους εξάντλησης των αποθεμάτων της.

Σε κάθε περίπτωση, η Δύση δεν δικαιούται να κακίζει κανέναν παρά μόνο τον εαυτό της. Σε αντίθεση με ό,τι υποδηλώνει ο όρος, οι σπάνιες γαίες δεν είναι καθόλου σπάνιες. Μάλιστα, σχεδόν το μισό των διαπιστωμένων αποθεμάτων βρίσκεται εκτός Κίνας -κυρίως σε Αυστραλία, Βιετνάμ, Νότια Αφρική, Καναδά και στις ίδιες τις ΗΠΑ. Μέχρι τη δεκαετία του '80, τα μεγαλύτερα ορυχεία σπανίων γαιών βρίσκονταν στην… Καλιφόρνια. Ο μόνος λόγος που οι Δυτικοί εγκατέλειψαν την εξόρυξη σπανίων γαιών ήταν ότι, από ένα σημείο και ύστερα, δεν άφηνε περιθώρια υψηλού κέρδους στα ιδιωτικά κεφάλαια της εξορυκτικής βιομηχανίας. Για τη σοσιαλιστική Κίνα, όμως, το ζήτημα έμπαινε σε εντελώς διαφορετική βάση. Τον Μάρτιο του 1986, τρεις διακεκριμένοι Κινέζοι επιστήμονες παρουσίασαν στην ανώτατη κομματική ηγεσία αναλυτικό σχέδιο για την αναρρίχηση της Κίνας στις πρώτες γραμμές της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας. Ο ισχυρός άνδρας της μετα-μαοϊκής Κίνας και πατέρας των μεταρρυθμίσεων, Ντενγκ Χσιαοπίνγκ, ενθουσιάστηκε, και οι βασικές προτάσεις των τριών εγκρίθηκαν με την κωδική ονομασία «Σχέδιο 863». Μεταξύ των τομέων αιχμής που αποτελούσαν βασικές προτεραιότητες του σχεδίου ήταν τα πολύτιμα ορυκτά, για τα οποία ο Ντενγκ θα έλεγε το 1992: «Υπάρχει πετρέλαιο στη Μέση Ανατολή και σπάνιες γαίες στην Κίνα».

Πέντε χρόνια αργότερα, το κινεζικό υπουργείο Επιστήμης και Τεχνολογίας ενέκρινε το «Σχέδιο 973», το μεγαλύτερο πρόγραμμα για την ενίσχυση της έρευνας που είχε εκπονήσει ποτέ η Κίνα και το οποίο ευεργέτησε πολλαπλά τη βιομηχανία εξόρυξης και επεξεργασίας σπανίων γαιών. Το 1999, ο ηγέτης του κόμματος και του κράτους, Ζιανγκ Ζεμίν, έδωσε προσωπική εντολή στα στελέχη της κινεζικής έρευνας και τεχνολογίας: «Βελτιώστε την επεξεργασία και τις εφαρμογές των σπανίων γαιών και μετατρέψτε το φυσικό μας πλεονέκτημα σε οικονομική υπεροχή». Αυτό ακριβώς πέτυχαν την επόμενη δεκαετία οι Κινέζοι επιστήμονες, τεχνικοί και εργάτες ορυχείων, ενώ η Δύση ασχολούνταν με τις φούσκες των χρηματιστηρίων και τις κομπίνες των τραπεζών.

Ωστόσο, η αλματώδης αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης προκαλεί μεγάλες πιέσεις πάνω στην κινεζική βιομηχανία σπανίων γαιών. Πρώτα απ' όλα η ίδια η Κίνα, το κατ' εξοχήν βιομηχανικό εργαστήρι του κόσμου, απορροφά ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες αυτών των μεταλλευμάτων -περίπου το 60% της παραγωγής της- πράγμα που σημαίνει ότι είναι υποχρεωμένη να συσσωρεύσει αποθέματα και να περιορίσει τις εξαγωγές. Επειτα, οι πιο έγκυρες έρευνες αμερικανικών ινστιτούτων βεβαιώνουν ότι η πυρετική και άναρχη παραγωγή σπανίων γαιών στην Κίνα συνοδεύεται από την εξάπλωση του λαθρεμπορίου -με συνέπεια τη διαρροή κρατικών εσόδων και την πτώση των τιμών- και από βαριές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Επομένως, οι πρόσφατες αποφάσεις των κινεζικών αρχών για περιορισμό των εξαγωγών προβάλλουν από πολλές απόψεις δικαιολογημένες και δεν θέτουν ζήτημα αποκλεισμού της Δύσης για πολιτικούς λόγους.

Τι θα συμβεί στο μέλλον, είναι άλλη ιστορία. Η υφέρπουσα επιδείνωση στις σχέσεις ΗΠΑ - Κίνας και η απειλή ενός ανοιχτού νομισματικού ή και εμπορικού πολέμου μεταξύ των δύο μεγαλύτερων οικονομιών του κόσμου θα μπορούσαν όντως να οδηγήσουν στη χρησιμοποίηση των σπανίων γαιών ως πολιτικού όπλου, έστω κι αν οι Κινέζοι ηγέτες γνωρίζουν ότι το εν λόγω όπλο κινδυνεύει να εκραγεί στα χέρια τους. Οσο για την Ευρώπη, αισθάνεται άλλη μία φορά παγιδευμένη στον ρόλο του αδύναμου θεατή μιας αναμέτρησης γιγάντων, που θα μπορούσε να έχει ως παράπλευρη απώλεια την ίδια. Τον Μάιο του 2009, σχετική γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής κατέληγε σε δυσοίωνα συμπεράσματα: «Είναι πιθανή η διακοπή του εφοδιασμού με σπάνιες γαίες… Εως σήμερα, είναι ελάχιστες οι οικονομικά βιώσιμες εναλλακτικές επιλογές αντί του εφοδιασμού από την Κίνα. Οι ορυκτές ύλες ζωτικής σημασίας μπορούν να αποτελέσουν ισχυρό διαπραγματευτικό εργαλείο ή ακόμα και όπλο στο πλαίσιο οικονομικού πολέμου».

Οι (όχι και τόσο) σπάνιες γαίες

Το 1787, ο Σουηδός ανθυπολοχαγός Καρλ Αξελ Αρένιους ανακάλυψε σε ένα παλιό λατομείο ένα παράξενο μαύρο ορυκτό στο χωριό Ιτερμπι. Το εν λόγω ορυκτό μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο του Τούρκου, στη Φινλανδία, όπου αναλύθηκε, και βρέθηκε να περιέχει ένα νέο, άγνωστο μέχρι τότε χημικό στοιχείο, που ονομάστηκε Υτέρβιο, προς τιμήν του χωριού όπου ανακαλύφθηκε. Τις επόμενες δεκαετίες θα ακολουθούσαν άλλα 16 χημικά στοιχεία, τα οξείδια των οποίων είναι γαιώδους μορφής, έχουν παρόμοιες ιδιότητες (ανήκουν στην οικογένεια των Λανθανιδών) και ονομάστηκαν έτσι λόγω της υποτιθέμενης σπανιότητάς τους.

Στην πραγματικότητα, τα εν λόγω χημικά στοιχεία εντοπίζονται σε αρκετά μεγάλες αναλογίες στον στερεό φλοιό της Γης. Ωστόσο, οι γεωχημικές ιδιότητές τους εμποδίζουν τη συγκέντρωση αρκούντως μεγάλων ποσοτήτων που θα καθιστούσαν τα φυσικά αποθέματα οικονομικά εκμεταλλεύσιμα. Τα κυριότερα ορυκτά που περιέχουν σπάνιες γαίες είναι ο μοζανίτης, ο τσερίτης, ο σαμαρσκίτης, το ξενότιμο και ο γαδολινίτης. Η απομόνωση των σπανίων γαιών από τα ορυκτά που τις φιλοξενούν απαιτεί πολύπλοκες και δαπανηρές διαδικασίες.

Μέχρι το 1948, τα μεγαλύτερα γνωστά φυσικά αποθέματα του πλανήτη βρίσκονταν στην Ινδία και τη Βραζιλία. Την επόμενη δεκαετία, η σκυτάλη πέρασε στη Νότια Αφρική, ενώ από τη δεκαετία του 1960 μέχρι εκείνη του 1980 το μεγαλύτερο ορυχείο σπανίων γαιών βρισκόταν στο Μάουντεν Πας της Καλιφόρνιας. Στην Κίνα, τα πρώτα αποθέματα σπανίων γαιών ανακαλύφθηκαν το 1927, στην εσωτερική Μογγολία, ωστόσο η εντατική έρευνα και εκμετάλλευσή τους άρχισε μόλις το 1950, έναν χρόνο μετά τη νίκη των κομμουνιστών στον εμφύλιο και την ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας. Μάλιστα η Κίνα προχώρησε τόσο πολύ, ώστε να αγοράσει και εξορυκτικές βιομηχανίες άλλων χωρών με αποθέματα σπανίων γαιών, αρχίζοντας από την Αυστραλία.

Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο

Οπως το πετρελαϊκό εμπάργκο του ΟΠΕΚ μετά τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο του Γιομ Κιπούρ, έτσι και η μείωση των κινεζικών εξαγωγών σπανίων γαιών είχε δύο άμεσα αποτελέσματα: την απότομη άνοδο των τιμών της πρώτης ύλης που ξαφνικά σπανίζει και την εξώθηση της Δύσης στην αναζήτηση υποκατάστατων. Στην περίπτωση των σπανίων γαιών, μάλιστα, ο κίνδυνος είναι πολύ αμεσότερος, καθώς θα σήμαινε ότι οι περισσότερες τεχνολογίες και βιομηχανίες αιχμής του δυτικού κόσμου θα βρίσκονταν στα χέρια της Κίνας.

Σύμφωνα με την Αμερικανική Γεωλογική Επιθεώρηση, υπάρχουν τομείς όπου υποκατάστατα σπανίων γαιών είναι ήδη διαθέσιμα. Ωστόσο, πρόκειται κατά κανόνα για δευτερεύουσες εφαρμογές στις οποίες μάλιστα τα υποκατάστατα αποτελούν μόνο προσωρινές λύσεις, κατώτερης ποιότητας. Κρίσιμοι τομείς, όπως η μικροηλεκτρονική και τα λέιζερ, απαιτούν οπωσδήποτε σπάνιες γαίες. Την περασμένη Δευτέρα, γερμανικές πολυεθνικές, όπως η Bosch και η Volkswagen, έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου ζητώντας από τη γερμανική κυβέρνηση να στραφεί σε εναλλακτικές πηγές σπανίων γαιών, όπως το Βιετνάμ και η Αυστραλία, προκειμένου να μη μείνουν στα κρύα του λουτρού. Δυνητικές εφεδρείες για τη Γερμανία αντιπροσωπεύουν και χώρες της ανατολικής Ευρώπης με αποθέματα σπανίων γαιών, που χρειάζονται ωστόσο σοβαρές επενδύσεις για να τις εκμεταλλευθούν.

Από την πλευρά της, η Αμερική διαθέτει σοβαρά κονδύλια για την ανάπτυξη εναλλακτικών τεχνολογιών, που θα παρακάμπτουν τις σπάνιες γαίες σε κρίσιμα εξαρτήματα, όπως οι μικρομαγνήτες και οι μπαταρίες. Παράλληλα, οι εταιρείες Wings και Glencore επενδύουν για την επαναλειτουργία του ορυχείου σπανίων γαιών στο Μάουντεν Πας της Καλιφόρνιας, καθώς η άνοδος των διεθνών τιμών αυτών των ορυκτών κάνει και πάλι ελκυστική την εκμετάλλευσή τους. Στο μεταξύ η Ιαπωνία σχεδιάζει να επενδύσει μεγάλα ποσά για την εκμετάλλευση σπανίων γαιών στο Βιετνάμ, η κομμουνιστική ηγεσία και το μαχητικό αντιιμπεριαλιστικό παρελθόν του οποίου δεν αποθαρρύνουν τη Δύση να το χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερο ως γεωπολιτική «σφήνα» στην Κίνα. Τον Νοέμβριο, οι πρωθυπουργοί της Ιαπωνίας και του Βιετνάμ, Ναότο Καν και Νγκουέν Ταν Ντανγκ, αναμένεται να υπογράψουν σχετική συμφωνία στο Ανόι.

• Adam Aston, «China's Rare - Earth Monopoly», Technology Review (MIT), 15/10/2010.
• Cindy Hurst, «China's Rare Earth Elements Industry», IAGS, March 2010.
• Judy Dempsey, «Germany signals its resistance on rare minerals», International Herald Tribune, 22/10/2010.
• James T. Areddy, «China signals rare - earth cuts», The Wall Street Journal, 20/10/2010.

Στις 9 Ιανουαρίου του 2009, ο «πατέρας των σπανίων γαιών της Κίνας» Σου Γουανξιάν παρέλαβε από τα χέρια του αρχηγού του κόμματος και του κράτους, Χου Ζιντάο, την ανώτατη τιμητική διάκριση στο πεδίο της επιστήμης και της τεχνολογίας, μαζί με το διόλου ευκαταφρόνητο ποσό των πέντε εκατομμυρίων γουάν (περίπου 650.000 ευρώ). Ηταν κάτι σαν καθυστερημένη δικαίωση για τον 89χρονο χημικό, ύστερα από μια περιπετειώδη και κάποτε οδυνηρή διαδρομή στους κακοτράχαλους δρόμους της Λαϊκής Κίνας.

Ο Σου γεννήθηκε το 1920 στην επαρχία Τσετζιάνγκ, γόνος πλούσιας οικογένειας, η οποία ωστόσο χρεοκόπησε στα σκληρά χρόνια του πολέμου και των εμφυλίων συγκρούσεων μεταξύ των κομμουνιστών και της εθνικιστικής Κουομιτάνγκ. Κατάφερε όμως να σπουδάσει Χημεία στο Πανεπιστήμιο της Σαγκάης και εργάστηκε σε χημική βιομηχανία για δύο χρόνια, προτού ταξιδέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο φημισμένο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, στη Νέα Υόρκη.

Το ενδιαφέρον του είχε πια μετατοπιστεί από το πεδίο των βιομηχανικών εφαρμογών σε εκείνο της Θεωρητικής Κβαντικής Χημείας.

Η ανακήρυξη της Λαϊκής Δημοκρατίας, το 1949, βρήκε τον Σου στην Αμερική. Η έκρηξη του πολέμου της Κορέας τον υποχρέωσε να διαλέξει ανάμεσα στην αμερικανική υπηκοότητα (και την παραμονή στις ΗΠΑ) και την κινεζική. Χωρίς δισταγμό, επέλεξε να επιστρέψει, μαζί με τη γυναίκα του, στην πατρίδα του για να την υπηρετήσει με τις γνώσεις που είχε αποκτήσει. Ωστόσο, το Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, όπου διορίστηκε καθηγητής, δεν μπορούσε να υποστηρίξει οικονομικά τις έρευνές του στη Θεωρητική Χημεία που τόσο τον γοήτευε, καθώς οι Αρχές έριχναν το βάρος στις άμεσες, πιεστικές ανάγκες της χώρας. Δέχθηκε αγόγγυστα να αλλάξει προσανατολισμό, καθώς ένιωθε ως πρωταρχικό καθήκον του τη συμβολή στην αναστήλωση της Κίνας.

Από το 1956, ο Σου εμπλέκεται στο πυρηνικό πρόγραμμα της Κίνας, που καταλήγει στην κατασκευή της πρώτης ατομικής βόμβας. Τις τιμές και τους επαίνους διαδέχονται οι διωγμοί και οι ταπεινώσεις κατά τη χαοτική περίοδο της Πολιτιστικής Επανάστασης (1966-1976), όταν ο Σου και η σύζυγός του κατηγορούνται ως πράκτορες της Κουομιτάνγκ και κλείνονται σε στρατόπεδα υποχρεωτικής εργασίας μέχρι το 1972. Με την επάνοδο των πραγμάτων σε μια σχετική ομαλότητα, επιστρέφει στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου και αρχίζει να εφαρμόζει μεθόδους της Πυρηνικής Χημείας στην επεξεργασία των ορυκτών, με έμφαση στις σπάνιες γαίες. Είναι αυτή η περίοδος που θα αποφέρει τις μεγάλες τεχνολογικές τομές, στις οποίες εν πολλοίς οφείλει η Κίνα το σημερινό της πλεονέκτημα.

Από εκεί και πέρα, οι τιμητικές διακρίσεις διαδέχονταν η μία την άλλη, παρακολουθώντας τα επιστημονικά του επιτεύγματα: πρόεδρος της κινεζικής εταιρείας σπανίων γαιών, ακαδημαϊκός, πρόεδρος της κινεζικής ακαδημίας επιστημών, επικεφαλής των σπουδαιότερων προγραμμάτων στον χώρο της κινεζικής έρευνας. Εχοντας απομακρυνθεί, τα τελευταία χρόνια, από την πρώτη γραμμή των εργαστηριακών ερευνών, δίνει μια άλλη μάχη, για την αναβάθμιση της επιστήμης του στα μάτια των νεότερων γενιών: «Η Χημεία», έγραφε σε ένα άρθρο του προ δεκαετίας, «εμφανίζεται πολύ συμβατική για να είναι πραγματικά σημαντική. Αλλά αυτό συμβαίνει μόνο γιατί οι χημικοί παραείναι σεμνοί για να διεκδικήσουν τη δόξα των επιτευγμάτων τους. Η Χημεία δεν είναι απλός συνοδοιπόρος της Φυσικής και της Βιολογίας, αλλά μια, κομβικής σημασίας, αυτοτελής επιστήμη, η οποία ουδέποτε θα στερέψει».

31/10/2010 - kathimerini.gr