Τα κλειδώματα των e-books και τα δικαιώματα των αναγνωστών

06 Οκτωβριου 2010
Posted in Επικαιρότητα

Η ιστορία είναι παλιά. Η πειρατεία σκοτώνει τη μουσική. Και δεν άρχισε να τη σκοτώνει, λένε οι εταιρείες, από όταν εμφανίστηκαν τα CD και η δυνατότητα αντιγραφής τους αλλά πολύ παλιότερα. Το 1981 το punk rock συγκρότημα Dead Kennedys από το San Francisco άφηνε κενή  τη δεύτερη πλευρά της κασέτας για το άλμπουμ του In God We Trust, Inc. και έγραφε "Home taping is killing record industry profits! We left this side blank so you can help." Από τότε λοιπόν και ήδη από την αντιγραφή της μουσικής σε κασέτες η "πειρατεία" σκότωνε τη μουσική. 30 χρόνια μετά οι εταιρείες και η μουσική βιομηχανία είναι περισσότερο από ποτέ παρούσες και κερδοφόρες. Οι φήμες για το θάνατο της μουσικής από την πειρατεία αποδείχτηκαν λίγο υπερβολικές...

Η ίδια καταστροφολογία που ξεκίνησε από τη μουσική επαναλαμβάνεται και στα e-books. Αλλά οι πλατφόρμες έκδοσης e-books, οι παραδοσιακοί εκδότες και οι κατασκευαστές e-readers φρόντισαν να πάρουν από νωρίς τα μέτρα τους. Έτσι, το κλείδωμα των ηλεκτρονικών βιβλίων είναι πολύ πιο αποτελεσματικό από τη μουσική όχι μόνο την εποχή της κασέτας, αλλά και την εποχή του CD για τη μουσική και του DVD για τις ταινίες. Αν οι αυξημένες δυνατότητες της ψηφιακής εποχής επέτρεπαν τη χωρίς κόστος και γρήγορη αντιγραφή της μουσικής από τα CD και τα DVD στον υπολογιστή, οι ακόμα μεγαλύτερες δυνατότητες της τεχνολογίας σήμερα χρησιμοποιούνται για να γίνεται το κλείδωμα των e-books όλο και πιο πολύπλοκο και όλο και πιο αποτελεσματικό.

Το κλείδωμα των e-books σήμερα, η "διαχείριση των πνευματικών τους δικαιωμάτων" (Digital Rights Management - DRM), διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το πόσοι περιορισμοί υπάρχουν για την ανάγνωση των βιβλίων:

Στην πρώτη κατηγορία είναι ο πρωταθλητής του κλειδώματος, το Amazon, με τις συσκευές Kindle και τα Kindle e-books. Τα e-books του Amazon δεν είναι απλά κλειδωμένα με την έννοια ότι κανείς δεν μπορεί να τα αντιγράψει ή να τα διαβάσει χωρίς να τα έχει αγοράσει. Πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο, κανένας άλλος ηλεκτρονικός αναγνώστης δεν μπορεί να διαβάσει τα e-books του Amazon και κανένα αρχείο από κανένα άλλο βιβλιοπωλείο δεν μπορεί να διαβαστεί στις συσκευές Kindle. Άρα τα e-books που αγοράζει κανείς από το Amazon μπορούν να διαβαστούν μόνο από το δικό του ηλεκτρονικό αναγνώστη και από τη στιγμή που αγοράζει τη συσκευή δεν μπορεί να αγοράσει κανένα e-book από άλλο βιβλιοπωλείο. Και για να είναι σίγουρο το Amazon για όλα αυτά έχει αποκλείσει εντελώς τα αρχεία ePUB, που είναι τα πιο διαδεδομένα σήμερα στα online βιβλιοπωλεία e-books, ενώ μπορεί να καταργήσει από τη συσκευή σας ένα αγορασμένο e-book για τον οποιοδήποτε λόγο, όπως είχε κάνει -ειρωνικά- τον Ιούλιο του 2009 με το "1984" και τη "Φάρμα των Ζώων" του Τζωρτζ Όργουελ γιατί αποφάσισε να σταματήσει να τα πουλάει (επέστρεψε τα χρήματα σε όσους τα είχαν αγοράσει, αλλά δεν είναι αυτό το θέμα).

Ακόμα χειρότερα, αν αποφασίσετε να αγοράσετε κάποια στιγμή έναν άλλο ηλεκτρονικό αναγνώστη, που δεν είναι Kindle, τότε απλά δε θα έχετε πρόσβαση στη βιβλιοθήκη σας. Πρόκειται λοιπόν για κάτι πολύ παραπάνω από την προστασία από την "πειρατεία", είναι μια προσπάθεια του Amazon να μονοπωλήσει την αγορά των e-books και των ηλεκτρονικών αναγνωστών, βασιζόμενο και στις καλές του συσκευές και στο πλούσιο σε περιεχόμενο βιβλιοπωλείο του. Χωρίς ένα μεγάλο κατάλογο e-books και χωρίς μια συσκευή υψηλού επιπέδου όλο αυτό το κλείδωμα δε θα είχε νόημα και θα απομόνωνε στην αγορά το Amazon. Τέλος, το κλείδωμα των e-books επιτρέπει και μια ακόμα στρατηγική κίνηση: οι συσκευές είναι σχετικά φτηνές και η τιμή τους δεν είναι μόνο το προϊόν μιας έγκαιρης εισόδου στην αγορά των e-books και μιας σειράς σωστών αποφάσεων για την καλύτερη σχέση τιμής και δυνατοτήτων της συσκευής με βάση τη διαθέσιμη τεχνολογία σήμερα, είναι επίσης το αποτέλεσμα της επιδότησης της τιμής της συσκευής με το στόχο την πώληση περισσότερων e-books από το Amazon, κάτι αρκετά σίγουρο με δεδομένο ότι δεν μπορεί να αγοράσει ο κάτοχος Kindle από πουθενά αλλού.

Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσoνται το Barnes & Noble, με τη συσκευή Nook και τα δικά του e-books, και η Apple με την εφαρμογή της iBooks στο iPad, το iPhone και το iPod Touch και το iBookstore. Τα πράγματα εδώ και η στρατηγική είναι παρόμοια. Λόγω της πιο αδύναμης θέσης του Barnes & Noble, κυρίως γιατί άργησε να μπει σε αυτήν την αγορά, τα δικά του e-books είναι κλειδωμένα με ένα ειδικό, αποκλειστικό κλείδωμα με το Adobe Digital Editions, οπότε δε διαβάζονται σε κανέναν άλλο ηλεκτρονικό αναγνώστη, αλλά επιτρέπει την ανάγνωση κλειδωμένων e-books και από άλλα βιβλιοπωλεία που χρησιμοποιούν το στάνταρτ κλείδωμα με το Adobe Digital Editions, που όμως δεν μπορούν να κατέβουν απευθείας μέσω ίντερνετ στη συσκευή, αλλά πρέπει να περάσουν πρώτα από τον υπολογιστή. Εύκολες και γρήγορες αγορές λοιπόν μόνο από την ιστοσελίδα του Barnes & Noble. Και πάλι εδώ βλέπουμε ότι οι σκοποί του κλειδώματος είναι πολύ πέρα από την προστασία από την αντιγραφή. Η Apple ακολουθεί μια αντίστοιχη τακτική με το Barnes & Noble, εξάλλου είναι γνωστή για τα κλειστά της συστήματα. Με το πλεονέκτημα που της δίνει το iPad, δεν επιτρέπει την ανάγνωση των δικών της e-books έξω από το δικό της σύστημα συσκευών, αλλά οι συσκευές της διαβάζουν κλειδωμένα e-books από άλλα online βιβλιοπωλεία με την εγκατάσταση της αντίστοιχης δωρεάν εφαρμογής.

Amazon και Barnes & Noble είναι αλήθεια ότι προφέρουν εφαρμογές για την ανάγνωση στους υπολογιστές, στα κινητά και στο iPad. "Buy once, read everywhere", είναι το σλόγκαν του Amazon. Οι εφαρμογές αυτές δε χαλαρώνουν ιδιαίτερα το κλείδωμα, γιατί καμιά τους δε δίνει τη δυνατότητα ανάγνωσης σε έναν ανταγωνιστικό ηλεκτρονικό αναγνώστη, σε μια συσκευή που να έχει και αυτή οθόνη ηλεκτρονικοί χαρτιού. Η Apple, που δεν έχει δική της συσκευή e-reader, διαθέτει εφαρμογές για το iPad, το iPhone και το iPod Touch, όχι όμως για Mac OS και Windows, κάτι όμως πιθανόν να αλλάξει στο μέλλον τουλάχιστον για τους Mac.

Στην τρίτη κατηγορία ανήκουν, με τις διαφορές τους, όλα τα υπόλοιπα βιβλιοπωλεία και όλοι οι υπόλοιποι κατασκευαστές e-books που κλειδώνουν τα e-books τους. Πρόκειται για κλείδωμα με το Adobe Digital Editions, που χρησιμοποιεί το ADEPT (Adobe Digital Experience Protection Technology). Εδώ, τα αρχεία μπορούν να διαβαστούν από όλους τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες που συνεργάζονται με το Adobe Digital Editions, χοντρικά με όλους τους ηλεκτρονικούς αναγνώστες που δεν είναι Kindle. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει και η Kobo, που κατασκευάζει τους ομώνυμους ηλεκτρονικούς αναγνώστες και συνεργάζεται με το βιβλιοπωλείο Borders, με το έξτρα πλεονέκτημα ότι διαθέτει εφαρμογές για κινητά και tablet PC. Στην περίπτωση της χρήσης του ADEPT της Adobe φτάνουμε στην ουσία του τι σημαίνει κλείδωμα ενός e-book. Ένα τυπωμένο βιβλίο δανείζεται και χαρίζεται ή μπορεί και να μεταπωληθεί, αλλά, πέρα από αυτά, δεν μπαίνουν όροι μετά την πώλησή του στο πώς θα το χρησιμοποιήσει κανείς, πού θα μπορεί να το διαβάζει κανείς και πού όχι. Με τα κλειδωμένα e-books με το Adobe Digital Editions μπορεί να υπάρχουν δυνατότητες στην επιλογή συσκευής, αλλά το αρχείο σας δεν μπορεί να μετατραπεί (που αρκετές φορές χρειάζεται) και δεν μπορεί να διαβαστεί από το πρόγραμμα της επιλογής σας, μόνο με το Adobe Mobile Reader που συνεργάζεται με το Adobe Digital Editions. Δεν μπορεί να διαβαστεί απαραίτητα σε όσες συσκευές έχετε (e-readers, υπολογιστές κλπ). Δυνητικά η Adobe επιτρέπει μέχρι 6 συσκευές (και παραπάνω αν της το ζητήσετε), αλλά στην πράξη οι εκδότες περιορίζουν το νούμερο. Επίσης, αρκετές πλατφόρμες έχουν στο πόσες φορές μπορείς να κατεβάσεις το ίδιο βιβλίο. Έτσι, αν καταστραφεί ο σκληρός σας δίσκος, δεν είναι απίθανο να χάσετε και τα e-books που έχετε αγοράσει. Το Adobe Digital Editions κάνει την αγορά πιο περίπλοκη απ' όσο χρειάζεται, καθώς απαιτεί την εγκατάσταση ενός ειδικού software, που ναι μεν είναι δωρεάν και υπάρχει τόσο για Windows όσο και για Mac OS (αλλά όχι για Linux), αλλά θα ήταν περιττό αν δεν υπήρχε το κλείδωμα.Το ίδιο το κλείδωμα μάλιστα έχει κόστος, το οποίο, παρόλο που όσο περισσότερα e-books έχει ένας εκδότης ή μια ψηφιακή πλατφόρμα έκδοσης η επιβάρυνση είναι μικρότερη ανά βιβλίο, μετακυλίεται στον αγοραστή του e-book.

Στην Ελλάδα, παρόλο που τα e-books δεν είναι πολλά, το κλείδωμα που εφαρμόζουν το myeBooks.gr, το e-bookshop.gr και οι Εκδόσεις Πατάκη ανήκει σε αυτήν την τελευταία κατηγορία. Το e-na.com είναι πιο κοντά στη λογική του Amazon, έχει το αποκλειστικά δικό του κλείδωμα και τα e-books και τα περιοδικά του διαβάζονται αποκλειστικά από το δικό του πρόγραμμα με αποτέλεσμα το περιεχόμενο που διαθέτει να είναι αναγνώσιμο μόνο στον ηλεκτρονικό υπολογιστή και όχι σε ηλεκτρονικούς αναγνώστες.

Η ερμηνεία για αυτήν την πολιτική των εταιρειών όπως το Amazon και το Barnes & Noble είναι καταρχήν, όπως αναφέραμε, η μονοπωλιακή λογική τους. Οι εταιρείες που ακολουθούν το πιο απλό κλείδωμα δεν είναι ότι έχουν καλύτερες προθέσεις, απλά δεν έχουν τέτοια κυρίαρχη θέση στην αγορά ώστε να επιβάλουν τους όρους τους. Πέρα από αυτό όμως, το κλείδωμα, με όποιο τρόπο, έχει σα σκοπό τη διατήρηση σχετικά υψηλών τιμών στα e-books. Ενώ όταν υπήρχε μόνο το τυπωμένο βιβλίο πάντοτε τονιζόταν πόσο μεγάλο ρόλο παίζει η τιμή του χαρτιού, η αποθήκευση, η μεταφορά και το ποσοστό του βιβλιοπώλη στην τελική τιμή, τώρα μαθαίνουμε ότι τελικά δεν έπαιζαν και τόσο μεγάλο ρόλο και το μεγάλο κόστος είναι ο συγγραφέας, ο μεταφραστής, επιμελητής των κειμένων, το μάρκετινγκ και η online πλατφόρμα που τα μετατρέπει σε e-book και τα πουλάει. Μπορεί και να το πιστεύαμε, αν μόλις πριν λίγο καιρό δε μας τα έλεγαν ανάποδα...

Αν το πέρασμα από το χειρόγραφο βιβλίων, που κόστιζε κυριολεκτικά μια μικρή περιουσία, στην τεχνητή αναπαραγωγή του, στο τυπωμένο βιβλίο σήμαινε μια κατακόρυφη πτώση της τιμής του, ακριβώς γιατί απαιτούσε πολύ λιγότερη εργασία για να παραχτεί, είναι εντυπωσιακό που το πέρασμα από το τυπωμένο βιβλίο στο ηλεκτρονικό, σε μια τεχνητή αναπαραγωγή που το κόστος της τείνει στο μηδέν, δε ρίχνει τις τιμές του ή επιφέρει μόνο οριακές μειώσεις, παρόλο που απαιτείται πολύ λιγότερη εργασία. Με το ηλεκτρονικό βιβλίο το μόνο πραγματικό κέρδος στις τιμές που έχουμε ως τώρα είναι ότι τα βιβλία χωρίς πνευματικά δικαιώματα είναι δωρεάν, ενώ ακόμα και αυτά όταν τυπώνονταν έπρεπε κανείς να τα αγοράσει, έστω και σχετικά φτηνά. Το μόνο ελαφρυντικό που θα αναγνώριζα για την περίπτωση της Ελλάδας είναι ότι, ενώ ο ΦΠΑ στα τυπωμένα βιβλία είναι 5,5%, ο ΦΠΑ στα e-books είναι 23%, "γιατί είναι ηλεκτρονικά προϊόντα" - αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να αλλάξει, αλλά δεν μπορεί να δικαιολογήσει το ότι οι τιμές των e-books είναι πολύ κοντά με τις τιμές που θα πλήρωνε κανείς σε ένα βιβλιοπωλείο για το ίδιο βιβλίο τυπωμένο μετά τις συνήθεις εκπτώσεις που γίνονται εκεί.

Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι ο τεχνητός περιορισμός των δυνατοτήτων των συσκευών, οι εκτεταμένες ασυμβατότητες μεταξύ τους και οι υψηλές τιμές για τα e-books. Και είναι όλα αυτά, και ειδικά οι τιμές, που κάνουν την πειρατεία θελκτική για πολλούς.

Τι θα έπρεπε να ισχύει;

Πιστεύω ότι το μοντέλο του online βιβλιοπωλείου Smashwords θα ήταν μια καλή βάση. Το Smashwords, που διαθέτει 20.000 e-books, δεν κλειδώνει τα e-books του, οι τιμές του είναι χαμηλές και τα διαθέτει συγχρόνως σε πολλά είδη αρχείων: ως σελίδα μέσα στον browser (HTML και JavaScript), .mobi (που διαβάζονται και από τα Kindle), ePUB, PDF, RTF, LRF (για τους Sony Readers), PDB (Palm Doc, για συσκευές με Palm OS) και ΤΧΤ. Τα e-books έχουν copyright, οτιδήποτε πέρα από την προσωπική χρήση, δηλαδή και η αντιγραφή, είναι παράνομη, αλλά τα βιβλία δεν είναι κλειδωμένα. Για όσους πουν ότι έτσι κανείς δε θα αγοράζει η επιτυχία του Smashwords τον διαψεύδει, αλλά, και πέρα από αυτό, είναι αυταπάτη να νομίζει κανείς πως ό,τι κλειδώνει δεν ξεκλειδώνει, αργά ή γρήγορα. Και ναι, αυτό θα μπορούσε να γίνει και στην Ελλάδα, γιατί "ο Έλληνας είναι τζαμπατζής" μόνο για όσους ξεχνούν ότι το τορεντάδικο Pirate Bay δημιουργήθηκε από Σουηδούς...

DefectiveByDesign και Kindle Swindle, καμπάνιες για το DRM από το Free Software Foundation

Το Free Software Foundation (FSF) ιδρύθηκε το 1985 από τον ακτιβιστή για το ελεύθερο λογισμικό Richard Stallman, ο οποίος είχε ξεκινήσει το 1983 το GNU project για τη δημιουργία ελεύθερου λογισμικού, που κατέληξε στη δημιουργία του Linux. Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του, το FSF ξεκίνησε το 2006 την καμπάνια DefectiveΒyDesign - Say NO to DRM! (που αντιστοιχεί χοντρικά με τη φράση στα ελληνικά "ελαττωματικό από τη μάνα του"), που θέλει να δείξει το σκόπιμο, σχεδιασμένο περιορισμό των δυνατοτήτων των συσκευών και του ψηφιακού περιεχομένου για να ελέγχεται από τις εταιρείες, την εφαρμογή δηλαδή του DRM (Digital Rights Management).

Η καμπάνια έχει οργανώσει, ανάμεσα σε άλλα, διαμαρτυρίες στο ίντερνετ και στους δρόμους ενάντια στο κλείδωμα των συσκευών, των προγραμμάτων και των αρχείων από τη Microsoft, την Apple και το Amazon. Έντονη είναι η κριτική που ασκεί η καμπάνια DefectiveΒyDesign στο Amazon και στις πρακτικές του και στο κλείδωμα με DRM των Kindle και των e-books του. Ένα από τα banner στην κεντρική του σελίδα παρουσιάζουν τον Jeff Bezos, ιδρυτή και διευθύνοντα σύμβουλο του Amazon, μέσα στην οθόνη ενός Kindle με τη λέξη Swindle ("απάτη") από κάτω. Έτσι, τρέχει μια ειδική καμπάνια με την ονομασία Kindle Swindle (που κάνουν παρήχηση στα αγγλικά), που ζητάει από όσους συμμετέχουν να πηγαίνουν στις σελίδες που αφορούν προϊόντα Kindle και να τα κάνουν tag με τις λέξεις ή τις φράσεις "kindle swidle", "defectivebydesign", "drm".

Ενδιαφέρουσα πρωτοβουλία του Free Software Foundation και της καμπάνιας DefectiveByDesign. To Amazon είναι η εταιρεία στο χώρο των e-books και των e-readers που κλειδώνει το περιεχόμενό της και τις συσκευές της μακράν περισσότερο από τους υπόλοιπους, ενώ έχει κυρίαρχη θέση στις ΗΠΑ στη συγκεκριμένη αγορά. Γι' αυτό και βρίσκεται στο κέντρο της κριτικής, χωρίς, όπως εξηγεί η καμπάνια, το DRM να εφαρμόζεται μόνο από το Amazon.

Ο κίνδυνος από τη χρήση DRM συσκευών ανάγνωσης στα σχολεία

Η τελευταία μόδα στις ΗΠΑ είναι η χρήση ηλεκτρονικών συσκευών ανάγνωσης [ΗΣΑ] μάρκας iPad, Kindle κ.α. προαναφερθέντων συσκευών. Φυσικά ψωνίζοντας βιβλία από τα αντίστοιχα μαγαζιά των εταιριών Apple, Amazon κ.λπ.. Τι σημαίνει όμως η χρήση τέτοιων κλειστών κουτιών στην εκπαίδευση;

1. αλυσοδένεται ο αγοραστής με μια εταιρία [vendor lock-in] αφού η συσκευή "κατεβάζει" υλικό μόνο από τη συγκεκριμένη πηγή που καθορίζει η συσκευή.

2. η αγορά ενός ηλεκτρονικού βιβλίου υπόκειται σε περιορισμούς που καθορίζει η δήθεν "διαχείριση ψηφιακών δικαιωμάτων DRM", με άλλα λόγια αγοράζεις το βιβλίο αλλά δεν μπορείς π.χ. να το δανείσεις σε ένα φίλο σου, όπως θα μπορούσες να κάνεις με το αντίστοιχο έντυπο βιβλίο...

3. οι συσκευές αυτές χρησιμοποιούν κλειστό λογισμικό, επομένως είναι αδύνατο για κάποιον που ενδιαφέρεται για την πληροφορική και τον προγραμματισμό  να μάθει πώς λειτουργεί η συσκευή...

Το τραγικότερο όλων είναι ότι μπορεί να εξασκηθεί απροειδοποίητα λογοκρισία! Όπως είπαμε παραπάνω, το 2009, η Amazon έσβησε εξ αποστάσεως τα μυθιστορήματα του Τζορτζ 'Οργουελ "1984' και "Φάρμα των ζώων" από τις συσκευές της, χωρίς βέβαια την άδεια των κατόχων τους! Ο δεκαεφτάχρονος -τότε- Justin Gawronskι, που έχασε μαζί με το βιβλίο και τις σημειώσεις και υπομνηματισμούς που σημείωνε για τη σχολική του εργασία, δήλωσε χαρακτηριστικά στην εφημερίδα New York Times: "Δεν μου πήραν απλώς το βιβλίο, έχασα και την εργασία μου".

Βέβαια ψηφιακό σχολείο χωρίς κάποιου είδους φορητό, ΗΣΑ, ή υπολογιστή και ψηφιοποιημένο υλικό δε γίνεται, αλλά πρέπει να απαιτήσουμε κάποιες προϋποθέσεις:

1. χρήση ανοικτού λογισμικού

2. συσκευή που δε θα είναι καταναλωτικό μαραφέτι, αλλά θα προάγει τη δημιουργική σκέψη, με έμφαση δηλαδή στο χρήστη ως δημιουργό

3. άντληση του υλικού από μια διαδικτυακή νεανική βιβλιοθήκη, της οποίας το υλικό δε θα περιορίζει τα δικαιώματα των χρηστών.

Παραδείγματα τέτοιων ΗΣΑ με χρήση ελεύθερου λογισμικού είναι το ισπανικό iFreeΤablet και ο OLPC, ο οποίος μάλιστα δοκιμάζεται πιλοτικά απο πέρσι σε διάφορα ελληνικά δημοτικά σχολεία. 

elektronikosanagnostis.blogspot.com / vivliothiki.blogspot.com