Προς την εποχή του ψηφιακού βιβλίου

24 Ιουλιου 2010
Posted in Επικαιρότητα

Σύμφωνα με μια έρευνα του Βookseller, περιοδικού για τα βιβλία στην Αγγλία - που ανιχνεύει τα γούστα και τις προτιμήσεις των αναγνωστών (Reading the future) και αποτελεί αναφορά για όλο τον κόσμο του βιβλίου - σε ένα δείγμα 3.000 αγοραστών βιβλίου, τα 3/4 εξ αυτών αγνοούσαν το ηλεκτρονικό βιβλίο Kindle της Amazon, τα 3/5 δεν είχαν ακούσει ποτέ για το αντίστοιχο Sony Reader ενώ συνοπτικά το 70% είναι αντίθετο στο να αγοράσει ένα ηλεκτρονικό βιβλίο οποιουδήποτε τύπου.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η παγκόσμια αγορά βιβλίου δεν προβληματίζεται και δεν προετοιμάζεται για να υποδεχτεί το ηλεκτρονικό βιβλίο και ειδικότερα το ψηφιοποιημένο περιεχόμενο ανεξαρτήτως του πώς θα το προσλαμβάνει κανείς, μέσα από ένα e-book ή απλώς θα το κατεβάζει στο PC ή στο iPad, στο iPhone ή όποιο άλλο gadget εφευρεθεί προσεχώς. Ηδη η Amazon, η Sony και η Barnes & Noble λειτουργούν τα δικά τους e-book stores, ακολουθεί η Google, ενώ η Apple μετά το λανσάρισμα του iPad θα ξεκινήσει το iBookstore.

Είναι φανερό ότι το ψηφιακό βιβλίο θα επηρεάσει πρώτα το εκπαιδευτικό, το τεχνολογικό και το βιβλίο γνώσεων. Ήδη οι εγκυκλοπαίδειες και τα λεξικά έχουν περάσει στην ψηφιακή εκδοχή τους. Ποιος αγοράζει πια πολύτομες εγκυκλοπαίδειες; Ακολουθούν οι πανεπιστημιακές ψηφιακές βιβλιοθήκες και σίγουρα σε λίγα χρόνια το σχολικό βιβλίο. Σε ένα e-book θα έχεις όλα τα σχολικά βιβλία, θα τα ανανεώνεις, θα προσθέτεις καινούργια κ.λπ.

Το ζήτημα είναι τι θα γίνει με την ποίηση ή το μυθιστόρημα. Θα είναι εύκολο να τη διαβάζουμε μέσα από μηχανήματα υψηλής τεχνολογίας; Αν και κατά τη γνώμη μου το κυριότερο ζήτημα είναι να εξακολουθούν να γράφονται καλά βιβλία, μυθιστορήματα, ποιήματα, δοκίμια...

Πάντως, ακόμη και αν όλα τα βιβλία περάσουν στην ψηφιακή εποχή θα υπάρξει ένα μεγάλο στάδιο προσαρ μογής όπου θα συνυπάρχουν e-book και έντυπο βιβλίο. Το πιο πιθανό είναι ότι σε μια πορεία το έντυπο βιβλίο θα υπάρχει σε όλο και πιο μικρή έκταση, ίσως μόνον για «μερακλήδες» αναγνώστες. Το κοινό του θα είναι περιορισμένο και κάποια στιγμή θα το αναζητούν όσοι σήμερα αγοράζουν πένες με μελάνι. Θα είναι κάτι σαν φετίχ.

Ισχυρό αντίβαρο σε αυτή τη διαδικασία θα είναι για πολύ μεγάλο διάστημα η δυνατότητα που έχει το βιβλίο να είναι εύχρηστο, εύκολα μεταφερόμενο, συνδεδεμένο στενά με τον καλό αναγνώστη και ειδικά με τις γενιές που έχουν μια βιωματική σχέση μαζί του.

Εκείνο που έχει σημασία για το μέλλον του βιβλίου είναι το ποιο θα είναι το γενικότερο πολιτιστικό περιβάλλον.

Σίγουρα οι νέες γενιές θα είναι πιο ψηφιακές και στο διάβασμα. Αλλά αν έχει επικρατήσει η μαζική πολιτιστική κουλτούρα, όπως έλεγε στην «Κρίση του αστικού πολιτισμού» ο Παναγιώτης Κονδύλης, και η υψηλή τέχνη είναι ένα αγαθό μόνον για λίγους μυημένους, όπως π.χ. είναι σήμερα οι ακροατές της όπερας, τότε και το βιβλίο, ιδιαίτερα το λογοτεχνικό, το φιλοσοφικό, θα αφορά λίγους εραστές της υψηλής τέχνης που φυσικά θα το προτιμούν στην έντυπη μορφή του. Αντίθετα, αν υπάρξει ένα ποιοτικό πολιτιστικό περιβάλλον θα συντηρηθεί μια μακρόχρονη περίοδος διπλής έκδοσης, ψηφιακής και έντυπης, και ίσως οι πολιτισμικές συνήθειες της ανάγνωσης σε έντυπο να μην αλλάξουν ποτέ.

Στα κείμενα που ακολουθούν θίγονται συστηματικά ζητήματα που έχουν να κάνουν με την ψηφιακή εποχή του βιβλίου και αφορούν συγγραφείς, εκδότες, βιβλιοπώλες και τελικά αναγνώστες. Πιστεύουμε ότι ο φάκελος αυτός θα συμβάλει στη συνέχεια ενός οργανωμένου διαλόγου που θα βοηθήσει να ανοίξουν δίοδοι προς το μέλλον.

ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ ΔΕΝ ΘΑ ΔΙΑΒΑΖΟΥΝ ΟΠΩΣ ΕΜΕΙΣ

Η νέα ευχαρίστηση θα στηθεί με νέους τρόπους ανάγνωσης

ΚΑΤΡΙΝ ΒΕΛΙΣΣΑΡΗ / ΕΘΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΒΙΒΛΙΟΥ

Η ημερίδα που διοργάνωσε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) στη διάρκεια της 7ης Διεθνούς Έκθεσης Βιβλίου Θεσσαλονίκης για το ψηφιοποιημένο βιβλίο, αν είναι επανάσταση ή απλώς εξέλιξη, καθησύχασε εν μέρει τον κόσμο του βιβλίου. Όλοι συμφώνησαν ότι η εξέλιξή της είναι μεν καταιγιστική αλλά μάλλον θα γίνει με αργό ρυθμό. Το αποδεικνύει η παγκόσμια αγορά του βιβλίου.

Π.χ., σήμερα τα e-books καταλαμβάνουν στην πίτα της αγοράς μόνο το 3% στις ΗΠΑ, το 0,1% στη Γαλλία και ακόμη και στην Ιαπωνία, τη βασίλισσα των ηλεκτρονικών manga, η αγορά δεν απογειώνεται. Καμία σχέση με ό,τι έχει συμβεί στη βιομηχανία της μουσικής. Τελικά μάλλον δεν υπάρχει λόγος πανικού!

Σύμφωνα με έρευνες που διενεργήθηκαν σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, η δυνατή πίστη στο παραδοσιακό βιβλίο οφείλεται στο ότι είμαστε φανατικά δεμένοι με το ίδιο το βιβλίο ως αντικείμενο, κάτι που δεν ισχύει – τουλάχιστον προς το παρόν με τα «νέα βιβλία» και τους «νέους τρόπους» ανάγνωσης που μας αφήνουν αρκετά αδιάφορους.

Όμοια αντίδραση «προς την αλλαγή» υπήρξε πριν από πέντε αιώνες στην εποχή του Γουτεμβέργιου με την εφεύρεση της τυπογραφίας. Πολλοί άνθρωποι δεν ήθελαν τότε σε αντίθεση με ό,τι θα πίστευε κάποιος –να διαβάζουν αυτά τα τυπωμένα βιβλία, καθώς οι πρώτες εκτυπώσεις ήταν ακαλαίσθητες και γεμάτες λάθη σε σύγκριση με τα όμορφα χειρόγραφα κείμενα με τις καταπληκτικές μικρογραφίες της εποχής (το ίδιο συμβαίνει σήμερα με τα ψηφιακά βιβλία, με το επιχείρημα της κουραστικής ανάγνωσης στην κάθετη οθόνη του υπολογιστή και της τρεμάμενης οθόνης των σημερινών e-books που κουράζει τα μάτια). Λίγοι ήταν αυτοί που πρόβλεψαν τότε το λαμπερό μέλλον του τυπωμένου βιβλίου, το βιβλίο που έγινε με το πέρασμα των αιώνων η βάση του πολιτισμού του δυτικού κόσμου, η σπονδυλική στήλη της εκπαίδευσης μέσω της οποίας μεταδίδονται οι αξίες και διαμορφώνονται οι ταυτότητες των λαών.

Με αυτά τα βιβλία μάθαμε την αγάπη για την ανάγνωση. Από αυτά αντλούμε μεγάλη ευχαρίστηση όταν τα διαβάζουμε. Ευχαρίστηση, αυτή είναι η λέξη «κλειδί». Η ευχαρίστηση είναι ένας θεμελιώδης μηχανισμός για την επιβίωσή μας. Είναι η κινητήριος δύναμη πολλών επιλογών μας. Αν δεν εκτιμήσουμε τον ρόλο της, με δυσκολίες θα προτρέξουμε του μέλλοντος του βιβλίου και της ανάγνωσης. Αυτή η ευχαρίστηση για την ανάγνωση κρατάει από την παιδική ηλικία, τότε που διαμορφώνεται η ψυχολογία του καθενός μας, όταν οι γονείς μας και οι δάσκαλοί μας μάς άνοιξαν την όρεξη για διάβασμα. Αφού μάθαμε να διαβάζουμε μέσα από τυπωμένα βιβλία, είναι αυτή η μορφή ανάγνωσης που μας ευχαριστεί. Όλοι οι επιστήμονες το γνωρίζουν: η ευχαρίστηση είναι κατά κάποιον τρόπο επίκτητη.

Ποια είναι η ευχαρίστηση ανάγνωσης για τα παιδιά σήμερα; Ζουν σε έναν άλλον κόσμο, πολύ πιο ψηφιακό από τον δικό μας. Τα παιδιά μας δεν θα διαβάζουν όπως διαβάζουμε εμείς, είναι προφανές. Συνεχίζουν βεβαίως να διαβάζουν τα παραδοσιακά βιβλία αλλά παράλληλα διαβάζουν κείμενα μέσω του Διαδικτύου, του e-book, του iPad, του κινητού τους τηλεφώνου κτλ. Τους αρέσει να γεύονται όλα τα διαθέσιμα μέσα ανάγνωσης. Τους αρέσει αυτή η υπερδραστηριότητα που προκαλούν αυτά τα νέα μέσα ανάγνωσης. Τους αρέσει τρομερά ότι μπορούν να επέμβουν στο κείμενο το οποίο διαβάζουν και ότι μπορούν να το τροποποιήσουν.

Οι συμπεριφορές αυτές είναι επανάσταση στον τρόπο ανάγνωσης. Η ανάγνωση γίνεται με πιο γρήγορο ρυθμό, αποσπασματικά και ενδεχομένως πιο επιφανειακά. Η λογοτεχνία δεν είναι πια η μοναδική πρωταγωνίστρια στην ανάπτυξή τους.

Όταν οι αγορές ηλεκτρονικού βιβλίου, ήδη αρκετά αποδοτικές για τα εγκυκλοπαιδικά και επιστημονικά βιβλία, θα αρχίσουν να προσφέρουν σε αυτή τη μορφή ένα μυθιστόρημα με τη δυνατότητα ταυτόχρονα –ανοίγοντας έναν σύνδεσμο (υπερκείμενο) – να ακούσει κάποιος το τραγούδι για το οποίο μιλάει ο συγγραφέας ή να δει τον πίνακα του Πικάσο τον οποίο περιγράφει ή ακόμη και να δει ένα βίντεο με το τοπίο όπου η δράση λαμβάνει χώρα, τότε εμείς, η παλαιά γενιά, θα καταλάβουμε τα παιδιά. Θα καταλάβουμε γιατί αυτή η μορφή ανάγνωσης τα ελκύει. Άλλο παράδειγμα: στο εγγύς μέλλον αν δεν το έχει ήδη κάνει κάποιος ξένος εκδότης ένας τουριστικός οδηγός θα επιτρέπει να επεμβαίνουμε στο κείμενο και να το συμπληρώνουμε με τις δικές μας εμπειρίες. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο θα μπορεί κάποιος να παρεμβαίνει στο κείμενο, να το αλλάζει, να το εμπλουτίζει, προσθέτοντας ολόκληρες παραγράφους, ίσως και ολόκληρα κεφάλαια, αν ο συγγραφέας έχει ξεχάσει ένα μνημείο ή ένα ενδιαφέρον τοπίο.

Το χάσμα των γενεών είναι φανερό. Τα παιδιά γεννήθηκαν με έναν υπολογιστή στην κούνια τους. Δεν έχουν να κάνουν καμία προετοιμασία για την προσαρμογή τους στην ψηφιακή ανάγνωση. Η δική τους ευχαρίστηση έχει χτιστεί με αυτόν τον τρόπο ανάγνωσης. Τα παιδιά θα επιταχύνουν τα πράγματα και θα οικοδομήσουν ένα νέο περιβάλλον ανάγνωσης που θα μοιάζει να μετατρέπεται πιο πολύ σε μια επανάσταση παρά σε μια απλή εξέλιξη. Αυτή η ώρα έρχεται.

ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΑΛΛΑ ΔΑΙΜΟΝΙΑ

Η ανθρώπινη φύση θέλει χρόνο για να υιοθετήσει καθετί νέο και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να προετοιμαστούμε

ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΓΑΡΟΥΦΑΛΛΟΥ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ ΤΟΥ Α ΤΕΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Οι εκδότες είναι το Α, αλλά όχι το Ω στο ψηφιακό βιβλίο. Έχουν στη φαρέτρα τους πλούσιο εκδοτικό έργο, πλειάδα συγγραφέων, τεχνογνωσία, εξειδικευμένο προσωπικό, αλλά και έναν ανταγωνισμό που δεν μπορούν να ελέγξουν, καθώς δεν προέρχεται μόνο από τον χώρο των εκδοτών. Για παράδειγμα, κάθε «συγγραφέας» μπορεί να είναι και ένας εν δυνάμει εκδότης στο Διαδίκτυο και κάθε οργανισμός μπορεί να αναπτυχθεί σε ένα νέο «μοντέλο ψηφιακού εκδότη». Από την άλλη πλευρά, οι εκδότες χρειάζονται εργαλεία υποστήριξης αυτού του νέου εγχειρήματος: εργαλεία δημιουργίας των ψηφιακών βιβλίων, πλατφόρμες ή εφαρμογές διάθεσης των βιβλίων, εργαλεία υποστήριξης και συσκευές ανάγνωσης. Κατά την άποψή μου δεν έχει σημασία αν ο κάθε εκδότης, ή φορέας, ή όλοι μαζί δημιουργήσουν μία ή δέκα πλατφόρμες διάθεσης των ψηφιακών βιβλίων. Σε ελεύθερη αγορά είμαστε, περιορισμούς δεν μπορεί κανένας να θέσει. Το σημαντικότερο είναι να μπορούν αυτά τα διαφορετικά σχήματα να διαλειτουργούν, να επικοινωνούν μεταξύ τους με σκοπό να ανταλλάσσουν δεδομένα.

Το ίδιο ισχύει και για τις συσκευές ανάγνωσης. Όσο πιο μεγάλη είναι η γκάμα των μέσων ανάγνωσης ενός ψηφιακού βιβλίου τόσο πιο εύκολα προσβάσιμο είναι το βιβλίο στο ευρύ κοινό.

ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΧΡΗΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

Τόσο τα ηλεκτρονικά βιβλία, οι εφαρμογές που δίνουν πρόσβαση σε αυτά, όσο και οι συσκευές ανάγνωσης θα πρέπει να είναι χρηστικά και προσβάσιμα στο αναγνωστικό κοινό, στους συγγραφείς και στους επαγγελματίες του χώρου. Στις συσκευές ανάγνωσης λίγες είναι οι δυνατότητες παρέμβασης. Στα συστήματα όμως διαχείρισης ηλεκτρονικών βιβλίων είναι υπόθεση των εκδοτών, του ΕΚΕΒΙ, ή ενός υπουργείου, των φορέων δηλαδή που δημιουργούν τις «πύλες πρόσβασης», να μην ξεχνούν τον παράγοντα χρήστη. Χωρίς σωστή διαχείριση του ηλεκτρονικού περιβάλλοντος το όλο εγχείρημα μπορεί να μην έχει το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Εύκολη πρόσβαση στο ψηφιακό υλικό σημαίνει αυξημένη χρήση ή πωλήσεις για τους εκδότες· χρηστικότητα του ψηφιακού περιβάλλοντος εργασίας για τον χρήστη σημαίνει ικανοποιημένος αναγνώστης ή αγοραστής.

ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

«Ο φόβος του τερματοφύλακα πριν από το πέναλτι». Αβεβαιότητα για κά ποιους, αδιαφορία ότι δεν τους αγγίζει το θέμα για άλλους, ευκαιρία για αυτούς που γράφουν στα ηλεκτρονικά μέσα, προβληματισμός για τη μεγαλύτερη μερίδα των συγγραφέων. Θέματα όπως τα πνευματικά δικαιώματα (και εδώ ο ΟΣΔΕΛ έχει κυρίαρχο ρόλο), η διαφάνεια των πωλήσεων από τους εκδότες, η διευθέτηση του ΦΠΑ για το ηλεκτρονικό βιβλίο (η πολιτεία έχει τις ευθύνες της), η διασφάλιση της ποιότητας του έντυπου βιβλίου στην ηλεκτρονική του μορφή, είναι αρκετά για να δημιουργηθεί ένα κλίμα ανασφάλειας γύρω από το νέο μέσο. Κατανοητά και αναμενόμενα όλα αυτά. Είναι όμως μια ευκαιρία για το ΕΚΕΒΙ να σταθεί δίπλα στους συγγραφείς και με τακτικές ενημερώσεις να δημιουργήσει ένα κλίμα εμπιστοσύνης προς το ηλεκτρονικό βιβλίο.

ΜΕΤΑΔΕΔΟΜΕΝΑ

Δεν είναι της παρούσης να μιλήσουμε για τα μεταδεδομένα δίνοντας την προσοχή που τους αξίζει. Αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι τα μεταδεδομένα είναι οι αναλυτικές περιγραφές των ηλεκτρονικών τεκμηρίων, και άρα των ηλεκτρονικών βιβλίων, οι οποίες είναι απαραίτητες για να μπορούν τα βιβλία να λειτουργούν σε ένα οργανωμένο ηλεκτρονικό περιβάλλον. Τα μεταδεδομένα ακολουθούν διεθνή πρότυπα περιγραφής όπου επιστήμονες της πληροφόρησης και ειδικοί της πληροφορίας πραγματοποιούν τις περιγραφές.

Ένα ηλεκτρονικό βιβλίο αποθηκευμένο σε μια διαδικτυακή πλατφόρμα χωρίς μεταδεδομένα είναι ένα χαμένο βιβλίο που κανείς δεν θα το εντοπίσει, ακόμη κι αν ξέρει ότι βρίσκεται εκεί. Και ας μην ξεχνάμε ότι οι περιγραφές αυτές, σε κάποιες χώρες, υπόκεινται στον νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων.

ΤΙΜΗ vs ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ

Ένα από τα πλεονεκτήματα των ψηφιακών βιβλίων είναι το χαμηλό κόστος παραγωγής και διάθεσης. Θα ήταν λάθος, κατά την άποψή μου, να ακολουθηθεί το κακό παράδειγμα των CD μουσικής, με όλες τις γνωστές συνέπειες. Η παράνομη διακίνηση του ψηφιακού υλικού μπορεί να αναχαιτιστεί μόνο με τη χαμηλή τιμή των προϊόντων. Σε πολλές χώρες του εξωτερικού μπορεί κάποιος να αγοράσει ένα ηλεκτρονικό βιβλίο κάτω από ένα ευρώ. Η τιμή και ο ΦΠΑ είναι πεδία ανοικτά προς διαβούλευση, αλλά θα πρέπει να θυμόμαστε ότι στην πειρατεία και στο παράνομο «κατέβασμα» από το Διαδίκτυο η καλύτερη απάντηση είναι οι προσιτές τιμές των προϊόντων.

ΟΙ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ

Οι βιβλιοθήκες προσφέρουν ένα οργανωμένο και μεγάλο δίκτυο παροχής πληροφόρησης που ωφελεί το βιβλίο, προάγει αυτό το πολιτιστικό αγαθό στην κοινωνία και ενισχύει τη βιβλιοπαραγωγή, όσο κι αν αυτό ακούγεται παράξενο στ’' αφτιά των εκδοτών. Ενα πετυχημένο ηλεκτρονικό βιβλίο στις βιβλιοθήκες είναι σίγουρα ένα βιβλίο best seller για τον εκδότη. Ας μην υποτιμάμε τη δύναμη της συλλογικότητας και της διάχυσης της πληροφορίας μέσα από αυτόν τον θεσμό.

ΤΑ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΑ

Τα ηλεκτρονικά βιβλία θέλουν δυνατά βιβλιοπωλεία και τα βιβλιοπωλεία θέλουν να εισχωρήσουν στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι το εισιτήριό τους. Σε αυτή την προσπάθεια δεν πρέπει να αφήσουμε τα βιβλιοπωλεία έξω από αυτή την εξέλιξη. Δεν είναι ο ρόλος των εκδοτών να γίνουν «εκδότες λιανικής πώλησης», παρ'’ ότι αυτό είναι θεμιτό να γίνει ως ένα σημείο και είναι αναπόφευκτη εξέλιξη στο πλαίσιο του ανταγωνισμού. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι τα ηλεκτρονικά ή συμβατικά βιβλιοπωλεία θα είναι πάντα εκεί, με την τεχνογνωσία που έχουν, με τις επαφές με το αγοραστικό κοινό, με τη διείσδυση που έχουν στην αγορά, στα αστικά κέντρα αλλά και στην επαρχία.

ΤΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΙΝΑΙ ΕΔΩ!

Είναι τα βιβλία που κυριαρχούν στη διεθνή βιβλιοπαραγωγή. Η εύκολη πρόσβαση στην επιστημονική πληροφόρηση είναι ένα ατού αυτών των βιβλίων που τα κάνει προσιτά και διεισδυτικά στο κοινό τους. Ούτως ή άλλως, τα επιστημονικά ηλεκτρονικά βιβλία και εν γένει το ψηφιακό υλικό αυτού του είδους έχουν παίξει καθοριστικό ρόλο στην εκπαιδευτική ψηφιακή επανάσταση. Και στην Ελλάδα οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες πρωτοστατούν αναφορικά με το ηλεκτρονικό βιβλίο. Για παράδειγμα, ο Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών δίνει πρόσβαση μέσω της κοινοπραξίας του σε περισσότερα από 12.000 επιστημονικά ηλεκτρονικά βιβλία στην αγγλική γλώσσα. Το επιστημονικό βιβλίο είναι ψηλά στην ατζέντα των ψηφιοποιήσεων σε παγκόσμιο επίπεδο και οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες, και στην Ελλάδα, έχουν έτοιμες «πλατφόρμες και συστήματα» για να τα υποδεχθούν. Είναι κατά συνέπεια ένα «γόνιμο» πεδίο για τους έλληνες εκδότες, το υπουργείο Παιδείας και άλλους οργανισμούς, μιας και οι βιβλιοθήκες μας έχουν εδώ και χρόνια «προετοιμάσει» το κοινό τους για τέτοιου είδους υλικό.

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΟΛΩΝ

Στον τομέα της ενημέρωσης και της εκπαίδευσης δεν περισσεύει κανένας. Από τους εκδότες και τους βιβλιοπώλες ως τους συγγραφείς και τους επιστήμονες της πληροφόρησης, ο καθένας με τις ιδιαιτερότητές του και τις διαφορετικές του ανάγκες, θα πρέπει να εκπαιδευτούν και να αρματωθούν με τη γνώση των νέων εξελίξεων. Η άγνοια προκαλεί φόβο και ο φόβος είναι ο χειρότερος σύμβουλος σε αυτές τις περιπτώσεις.

Όταν ο Lancaster, το 1978, ανέφερε ότι το έτος 2000 το χαρτί θα αντικαθίστατο από την ηλεκτρονική πληροφορία και ότι η κοινωνία μας θα ήταν μια κοινωνία χωρίς χαρτί (The Paperless Society), η ιστορία δεν τον επιβεβαίωσε. Πόσο σύντομα θα αντικατασταθεί το έντυπο βιβλίο από το ηλεκτρονικό; Θα έχουμε βιβλία στην έντυπή τους μορφή σε λίγα χρόνια; Η απάντηση είναι «Ναι»! Για πολλά χρόνια ακόμα. Όχι φυσικά μόνο διότι μας αρέσει η μυρωδιά του χαρτιού ή γιατί είμαστε ρομαντικοί. Όχι διότι η τεχνολογία δεν θα αναπτυχθεί αρκετά ούτως ώστε το ηλεκτρονικό βιβλίο να είναι ακόμα πιο φτηνό και προσβάσιμο σε όλους. Είναι κυρίως γιατί, πιστεύω, η ανθρώπινη φύση θέλει δεκαετίες για να ενσωματώσει κάθε τι νέο, να το κάνει κτήμα της, να το υιοθετήσει ως προέκταση του είναι της, όπως έχει συμβεί για αιώνες με το έντυπο υλικό. Το μέλλον είναι εδώ! Ας μην το παραβλέψουμε. Πρέπει απλώς να βρούμε τον βηματισμό μας για να το περπατήσουμε, με τις κεραίες μας σηκωμένες. Το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι μέρος αυτού που ζούμε, όχι αυτό που ζούμε!

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• A Bush, Vannevar (1945): As we may think. Atlantic Monthly, 176(1), pp.101-108
• Lancaster, F.W. (1978): Τoward paperless information systems New York: Academic Press.

ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΚΟΣΜΟ

Η μετάβαση στο ψηφιακό περιβάλλον απαιτεί προσπάθειες στήριξης σε όλους τους τομείς

ΓΙΑΝΝΗΣ ΖΗΡΙΝΗΣ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΙΤΙΚΗ

Από το 2007 ήδη ξεκίνησε διεθνώς μια συνεχώς εντεινόμενη συζήτηση για την ψηφιοποίηση του βιβλίου και την εμπορική του αξιοποίηση μέσω του Διαδικτύου, μετά την αλλαγή που αυτό επέφερε την τελευταία δεκαετία στη διακίνηση των προϊόντων της μουσικής και της εικόνας (βίντεο, ταινίες).

Αιτία αυτής της συζήτησης αποτέλεσε αφενός μεν η γνωστή πρωτοβουλία της Google να σαρώσει όλη την παγκόσμια βιβλιογραφία και να τη διαθέσει εμπορικά σε κάθε ενδιαφερόμενο και αφετέρου η εμφάνιση στην αγορά λειτουργικών και προσιτών στην προμήθειά τους ψηφιακών αναγνωστών (e-readers) με κυρίαρχη στον τομέα αυτό την Amazon με τον Kindle. Η είσoδος της Apple στον χώρο με τη συσκευή iPad και τη δημιουργία ψηφιακού βιβλιοπωλείου θα εντείνει τον ανταγωνισμό προς όφελος των καταναλωτών, η αγορά όμως συγκεντρώνεται σε μεγάλες εταιρείες διεθνούς βεληνεκούς και δημιουργούνται ολιγοπωλιακές συνθήκες.

Η έλευση των ψηφιακών βιβλίων στην ελληνική αγορά δημιουργεί ένα νέο τοπίο για τον εκδοτικό χώρο. Στη συνέχεια επιχειρείται μια πρώτη προσέγγιση των ζητημάτων που θα απασχολήσουν τον εκδοτικό χώρο.

1. Θέματα συνεργασίας εκδοτών - ηλεκτρονικών βιβλιοπωλείων

1.1 Εμπορικοί όροι συνεργασίας. Το πιο γνωστό μοντέλο που ήδη λειτουργεί είναι αυτό της Amazon στις ΗΠΑ, όπου οι εκδότες παραχωρούν σε αυτή (με έκπτωση 50% επί της λιανικής τιμής του τυπωμένου βιβλίου) τα ψηφιακά τους αρχεία. Το βιβλίο πωλείται αντί 9,99 δολαρίων με δυνατότητα ηλεκτρονικής αποστολής και ανάγνωσής του μόνο από τον ψηφιακό αναγνώστη Kindle, που προσφέρει η ίδια η εταιρεία.

Το μειονέκτημα αυτής της συνεργασίας είναι ότι ο εκδότης δεν ορίζει πλέον την τιμή του προϊόντος του. Αντιθέτως, οι ευρωπαίοι εκδότες δεν επιθυμούν να εκχωρούν τα αρχεία του ψηφιακού βιβλίου στον ψηφιακό βιβλιοπώλη, αλλά θέλουν να τον χρησιμοποιούν ως μεσάζοντα (agent), όπως συμβαίνει και τώρα, να έχουν δε πλήρη έλεγχο στην τιμή, την οποία θα καθορίζουν οι ίδιοι.

Ήδη στις ΗΠΑ μεγάλοι εκδότες (McMillan, Harper Collins) πίεσαν την Amazon να αλλάξει τον τρόπο συνεργασίας και να έχουν και οι ίδιοι, όπως πρώτα, τον έλεγχο της λιανικής τιμής, με αμοιβή της Αmazon 30%.

Σε αυτό συνέβαλε και η είσοδος στην αγορά της Αpple με το ψηφιακό βιβλιοπωλείο i-books και τον ψηφιακό αναγνώστη i-Ρad, όπου πάλι η συνεργασία εκδότη - Αpple θα είναι 70 - 30.

Και οι γάλλοι εκδότες προσανατολίζονται σε ένα πλαίσιο συνεργασίας με τα ψηφιακά βιβλιοπωλεία με έκπτωση 25%, μιας και τα έξοδα του ψηφιακού βιβλιοπώλη είναι αρκετά μειωμένα (ανυπαρξία στοκ, φυσικού χώρου έκθεσης, προσωπικού κτλ.).

1.2 Πλατφόρμες διαχείρισης πώλησης των ψηφιακών βιβλίων. Η πώληση ψηφιακού βιβλίου μέσω Διαδικτύου απαιτεί την ανάπτυξη ειδικού προγράμματος λογισμικού, που αποκαλείται «πλατφόρμα». Αυτή δίνει τη δυνατότητα στον ψηφιακό βιβλιοπώλη να διαχειριστεί τη διαδικασία της πώλησης του ψηφιακού βιβλίου, που περιλαμβάνει αρκετά σύνθετα βήματα μέχρι την ολoκλήρωσή της.

Στη Γαλλία υπάρχουν ή αναπτύσσονται σήμερα τέσσερις τέτοιες πλατφόρμες των εκδοτικών οίκων Hachette (Numilog), Editis, Eden Livres (Gallimard, Flammarion, La Martiniere), L’. Harmattan. Ο ψηφιακός βιβλιοπώλης θα συνεργάζεται με τις πλατφόρμες αυτές για να ολοκληρώνεται η πώληση του ψηφιακού βιβλίου.

Για να υπάρχει πλήρης λειτουργικότητα ανάμεσα στις πλατφόρμες, θα απαιτηθεί να παρεμβληθεί στο κύκλωμα μια ψηφιακή βάση δεδομένων των κυκλοφορούντων βιβλίων, έτσι ώστε να μπορεί ο ενδιαφερόμενος χρήστης-αγοραστής να βρίσκει όλη τη διαθέσιμη βιβλιογραφία.

Στη Γερμανία την αντίστοιχη πλατφόρμα ανέπτυξε το Γερμανικό Συνδικάτο του βιβλίου και λέγεται Libreka. Και στην περίπτωση αυτή ο χρήστης μπορεί να αγοράσει ψηφιακά βιβλία είτε από τον εκδότη απευθείας αν ξέρει ακριβώς τι θέλει είτε μέσω βιβλιοπώλη αν ψάχνει κάποιο θέμα γενικά, όπως και στα φυσικά βιβλία. Περιέχει μέχρι στιγμής 100.000 τίτλους.

Οι πολωνοί και οι βραζιλιάνοι εκδότες έχουν προχωρήσει στην ανάπτυξη ενιαίας πλατφόρμας από διετίας. Σίγουρα θα υπάρχουν και άλλα παραδείγματα χωρών με συγκρίσιμα με την Ελλάδα μεγέθη που θα έχει ενδιαφέρον να εξεταστούν - όπως οι Σκανδιναβικές χώρες, Ολλανδία, Τσεχία, Βέλγιο κ.ά.

2. Όροι παραχώρησης των πνευματικών δικαιωμάτων των δημιουργών στους εκδότες

Από τις πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν ως σήμερα προκύπτει ότι για το ψηφιακό βιβλίο το πλαίσιο οικονομικής συνεργασίας των δημιουργών με τους εκδότες κινείται στα ίδια επίπεδα αμοιβών όπως και για το φυσικό βιβλίο. Θα υπάρχουν πάντα οι εξαιρέσεις που θα επιβεβαιώνουν τον κανόνα.

Η πώληση περιεχομένου ψηφιακού βιβλίου κάνει πιο σύνθετη την οικονομική σχέση με τον δημιουργό γιατί αυξάνονται οι δυνατότητες δημιουργίας προϊόντων: μπορούν να πωλούνται κεφάλαια ή μέρη ή αποσπάσματα του βιβλίου, εικονογραφήσεις κ.ά.

3. Αντιμετώπιση από τις οικονομικές αρχές του ψηφιακού βιβλίου ως προϊόντος

Οι ευρωπαίοι εκδότες επιδιώκουν να κατοχυρώσουν και για το ψηφιακό βιβλίο το χαμηλό ποσοστό του ΦΠΑ που ισχύει για το βιβλίο. Στο θέμα του ΦΠΑ έχει αρμοδιότητα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και για τις οποιεσδήποτε αλλαγές στο ισχύον καθεστώς κάθε χώρας απαιτείται η έγκρισή της. Το ίδιο επιδιώκουν να κάνουν οι ευρωπαίοι εκδότες και για την καθιέρωση της ενιαίας τιμής στο ψηφιακό βιβλίο, όπου βέβαια αυτή ισχύει.

4. Τεχνικές ψηφιοποίησης και προστασίας των βιβλίων

Όπως συμβαίνει στο ξεκίνημα εισαγωγής νέων τεχνολογικών προϊόντων στην αγορά, έτσι και στον χώρο του ψηφιακού βιβλίου υπάρχει μια πληθώρα ψηφιακών αναγνωστών (e-readers), καθώς και format ψηφιοποίησης του περιεχομένου που αυτοί χρησιμοποιούν, ενώ το e-pub είναι το format που σήμερα είναι περισσότερο διαδεδομένο. Η αγορά σύντομα θα καταλήξει ποιοι ψηφιακοί αναγνώστες, καθώς και ποιο πρότυπο ψηφιοποιημένου περιεχομένου θα επικρατήσουν.

Την ψηφιοποίηση των αρχείων την αναλαμβάνει το ατελιέ σελιδοποίησης, που θα καλείται να παραδίδει στον εκδότη το σελιδοποιημένο βιβλίο σε όλες εκείνες τις ψηφιακές μορφές που αυτός θα χρειαστεί, δηλαδή σε:

• pdf για εκτύπωση (σημερινή τρέχουσα μορφή)
• pdf για wseb use
• αρχείο κατάλληλο για iPhone
• e-pub... κ.ά.

Θα πρέπει τα ατελιέ να εκσυγχρονιστούν ώστε να χρησιμοποιούν τα προγράμματα εκείνα που θα τους επιτρέπουν την παράδοση αρχείων σε πολλαπλές μορφές ψηφιοποίησης.

Ενα επιπλέον ζήτημα που καθιστά επίπονη τη μετατροπή των συμβατικών βιβλίων σε ψηφιακά είναι η απαραίτητη σύνταξη και επισύναψη σχετικών πληροφοριών που περιγράφουν και χαρακτηρίζουν το βιβλίο και το συνοδεύουν στο Διαδίκτυο. Οι πληροφορίες αυτές αποκαλούνται «μεταδεδομένα» (metadata).

Γενικά, η παραγωγή ψηφιακών βιβλίων είναι περίπλοκη και ακριβή λόγω της ανάγκης τήρησης αυστηρών κανόνων και προτύπων, για τα οποία απαιτείται εκπαίδευση τόσο των εξωτερικών συνεργατών των εκδοτικών οίκων όσο και των στελεχών των ίδιων των οίκων. Απαιτούνται ως εκ τούτου επενδύσεις για την έναρξη λειτουργίας των νέων εργαλείων, εγκαταστάσεις και δαπάνες για τη συντήρησή τους.

Οσον αφορά την προστασία του περιεχομένου, από πολλές πλευρές επιβεβαιώνεται ότι η λύση DRM της Adobe δεν εξασφαλίζει προστασία γιατί κυκλοφορεί στο Διαδίκτυο ανάλογο πρόγραμμα που τη σπάει, ενώ η χρήση DRΜ καθιστά πολύ δύσχρηστο το ψηφιακό βιβλίο. Αντ'’ αυτού τείνει να επικρατήσει η «κοινωνική» ή «ψυχολογική» προστασία του e-book με εμφανές και αόρατο υδατογράφημα. Το εμφανές μπορεί ο hacker να το αφαιρέσει, αλλά τα αόρατα, επειδή είναι σε πολλά σημεία του εγγράφου, δεν θα είναι ποτέ σίγουρος ότι τα έσβησε όλα.

5. Ψηφιακές βιβλιοθήκες

Το ψηφιακό βιβλίο θα πρέπει να είναι διαθέσιμο και από ψηφιακές βιβλιοθήκες κάθε είδους, δημόσιες, δημοτικές, σχολικές, ΑΕΙ, ιδιωτικές κ.ά.

Ο νέος ρόλος που θα έχει στο ψηφιακό περιβάλλον του βιβλίου ο βιβλιοθηκονόμος είναι ιδιαίτερα σημαντικός καθόσον θα είναι διαχειριστής ενός αυξημένου όγκου πληροφοριών (μεταδεδομένων), αλλά και «συναθροιστής» (aggregator), δηλαδή δημιουργός νέων προϊόντων: θα συνθέτει κείμενα από τμήματα βιβλίων, άρθρων σε περιοδικά, στο Διαδίκτυο και αλλού, δημιουργώντας ένα νέο προϊόν.

6. Ευαισθητοποίηση του αναγνωστικού κοινού και των ΜΜΕ για το ψηφιακό βιβλίο

Υπάρχει διεθνώς μια τάση στους χρήστες του Διαδικτύου να θεωρούν ότι όλα τα περιεχόμενα στο Διαδίκτυο οφείλουν να παρέχονται δωρεάν.

Πρέπει να αντιμετωπίσουμε ως ευνομούμενη ευρωπαϊκή χώρα το θέμα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (δικαιώματα συγγραφέων, μεταφραστών, εικονογράφων, φωτογραφικού υλικού κ.ά.).

Θα πρέπει να γίνει κατανοητό σε όλες τις ηλικίες και ιεραρχίες των πολιτών (από τα παιδιά του δημοτικού σχολείου μέχρι τους ανώτατους κρατικούς λειτουργούς) ότι η πνευματική δημιουργία θεμελιώνει και στηρίζει τον πολιτισμό μιας χώρας, γι’' αυτό και αμείβεται όπως οι άλλες εργασίες. Η αναπαραγωγή ενός οποιουδήποτε έργου (τέχνης, λογοτεχνίας, επιστήμης, κ.ο.κ.) σε αντίγραφα πωλείται, δεν δωρίζεται, όπως ακριβώς συμβαίνει με όλα τα άλλα προϊόντα κόπου και χρόνου στον κόσμο.

Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε τον κίνδυνο που δημιουργείται από την πειρατεία. Εάν δεν υπάρξει η αμοιβή, η υλική και ηθική, για τους δημιουργούς και γι’ αυτόν που παρουσιάζει και προβάλλει τα έργα των δημιουργών, δεν θα υπάρξει δημιουργία, δεν θα υπάρξει διάδοση της δημιουργίας, δεν θα υπάρξει βιβλίο, δεν θα υπάρξει μετάφραση, με όλες τις συνέπειες.

7. Υποστήριξη από την πολιτεία στον εκδοτικό χώρο για την ανάπτυξη του ψηφιακού βιβλίου

Σε νομοθετικό επίπεδο η πολιτεία θα πρέπει να αναπροσαρμόσει τον νόμο 2121/93 περί πνευματικής ιδιοκτησίας ώστε να συμπεριλάβει και την περίπτωση του ψηφιακού υλικού κάθε είδους.

Η μετάβαση από το περιβάλλον του συμβατικού βιβλίου στη νέα εποχή του ψηφιακού βιβλίου θα απαιτήσει οικονομικούς πόρους, ανθρώπους και χρόνο. Επίσης, θα απαιτήσει συμμαχίες και συνεργασίες με όλους τους φορείς του χώρου του βιβλίου, άνοιγμα στην πληροφόρηση και συναινετικό πνεύμα.

Η πολιτεία διαθέτει πολλούς οργανισμούς, όπως το ΕΚΕΒΙ και το ΕΚΤ, που ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν σε μια τέτοια προσπάθεια στήριξης του εκδοτικού κόσμου για τη μετάβαση στο νέο ψηφιακό περιβάλλον. Αν λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι μπορούν να αξιοποιηθούν προς τούτο και πόροι από το ΕΣΠΑ, ο ευρύτερος κλάδος του βιβλίου μπορεί να μεταβεί με επιτυχία στο νέο περιβάλλον.

ΕΞΕΛΙΞΗ ΄Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ;

Πρώτα συμπεράσματα από τη συζήτηση στρογγυλής τραπέζης στο πλαίσιο δημόσιας συζήτησης στην 7η Διεθνή Εκθεση Θεσσαλονίκης

Η διευθύντρια του ΕΚΕΒΙ κυρία Κατρίν Βελισσάρη ανοίγοντας την ημερίδα τόνισε ότι το ψηφιακό βιβλίο αλλάζει όλα τα δεδομένα, από τον τρόπο ανάγνωσης ως την πρόσβαση του σύγχρονου ανθρώπου στην πηγή της γνώσης και ότι από τον συγγραφέα ως τον αναγνώστη, τον εκδότη, τον βιβλιοπώλη, τον βιβλιοθηκάριο, η ψηφιοποίηση μάς αφορά όλους. Παρουσίασε τις τρεις ενότητες της ημερίδας (Καταγραφή, Εμπειρίες, Προτάσεις) και ανακοίνωσε ότι οι προτάσεις που «αναδύθηκαν» από την ημερίδα θα μελετηθούν στο εγγύς μέλλον στο ΕΚΕΒΙ από ομάδες εργασίας, καθώς κατά τη διάρκεια μιας ημερίδας δεν μπορεί να εξαντληθεί ένα τόσο σοβαρό και καυτό θέμα ούτε να κληθούν όλοι οι ενδιαφερόμενοι.

Η συνεδρία με τίτλο «Προτάσεις για τη χώρα μας» αποτέλεσε μια ζωηρή συζήτηση μεταξύ εκπροσώπων της αγοράς βιβλίου, συγγραφέων, εκδοτών, βιβλιοπωλών και του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου, την οποία συντόνισε ο δημοσιογράφος Γιάννης Μπασκόζος. Παρόν επίσης και το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου μέσω του συγγραφέα και του τότε αντιπροέδρου του ΔΣ του κ. Πέτρου Τατσόπουλου. Στις τοποθετήσεις τους, ο εκδότης κ. Γιάννης Ζηρίνης τόνισε ότι η πλατφόρμα διακίνησης ψηφιακών βιβλίων The-eBook.org της Φλαμανδικής Συνομοσπονδίας Βιβλίου (της ομοσπονδίας, δηλαδή, εκδοτών και βιβλιοπωλών) μπορεί να αποτελέσει ένα πρότυπο για τη χώρα μας, καθώς υπάρχουν κοινά στοιχεία μεγέθους της αγοράς και γλωσσικής ιδιομορφίας. Αναφέρθηκε επίσης στις προκλήσεις που συνδέονται με τις πρωτοβουλίες του υπουργείου Παιδείας στη χώρα μας και υποστήριξε ότι κατά τη γνώμη του «υπάρχει μια γενική έλλειψη κουλτούρας σε σχέση με τα πνευματικά δικαιώματα».

Η νομική σύμβουλος του ΕΚΕΒΙ κυρία Ελλη Φιλιπποπούλου τόνισε ότι «νόμοι υπάρχουν, η εφαρμογή του νόμου είναι το πρόβλημα», και παρατήρησε ότι μια καμπάνια θα βοηθούσε στην ανάπτυξη κοινωνικής συνείδησης και, κατ'’ επέκταση, στη δικαστηριακή πρακτική. Επίσης επισήμανε ότι αναθεώρηση χρειάζεται η νομοθεσία περί ΦΠΑ και ενιαίας τιμής βιβλίου, έτσι ώστε να αντιμετωπιστούν ειδικώς τα θέματα του ψηφιακού βιβλίου και τέλος, τόνισε ότι αναθεώρηση χρειάζονται και οι εκδοτικές συμβάσεις της αγοράς. Η εκδότρια κυρία Άννα Πατάκη είπε ότι το ψηφιακό βιβλίο δεν θα αλλάξει τα πάντα «αύριο το πρωί», δεν θα υποκαταστήσει αμέσως το τυπωμένο βιβλίο, αλλά είναι καλό το ότι γίνεται αυτή η συζήτηση τη δεδομένη στιγμή. Θεώρησε σημαντική τη συνεργασία μεταξύ των εκδοτικών οίκων μιας «νεότερης γενιάς εκδοτών», όπως είπε, και πλεονέκτημα απέναντι στην πειρατεία το ότι είμαστε μια μικρή αγορά και πρότεινε να δημιουργηθεί και στην Ελλάδα μια κοινή πλατφόρμα διακίνησης των ψηφιακών βιβλίων. Όσον αφορά τον ΦΠΑ είπε ότι το ψηφιακό βιβλίο «δεν είναι δυνατόν να έχει ΦΠΑ 23%» και όσον αφορά το κράτος είπε ότι «ακόμη κι αν δεν έχει να δώσει χρήματα, τουλάχιστον ας μην κάνει τα λάθος πράγματα».

Ο συγγραφέας κ. Κώστας Κατσουλάρης τόνισε ότι οι ανησυχίες ενός συγγραφέα για το εάν ο εκδότης του «τον κλέβει» αυξάνονται με τις πολλαπλές δυνατές χρήσεις των ψηφιακών έργων, σημείωσε όμως ότι ταυτόχρονα υπάρχουν οι κατάλληλοι φορείς για να περιφρουρήσουν τα θέματα αυτά (το ΕΚΕΒΙ, ο ΟΣΔΕΛ, οι εκδότες). Ο εκδότης κ. Αργύρης Καστανιώτης ανέφερε ότι «ενώ δεν υπάρχει ακόμα ψηφιακή αγορά στην Ελλάδα, υπάρχει ήδη πειρατεία» και παρατήρησε ότι «η πλήρης μετάβαση προς την ψηφιακή εποχή θα απαιτήσει ένα διάστημα προσαρμογής περίπου δέκα χρόνων στη χώρα μας». «Οι εκδόσεις Καστανιώτη θα παρουσιάσουν τα πρώτα 50 ψηφιακά βιβλία τους προσεχώς» συμπλήρωσε. Ο βιβλιοπώλης κ. Ευριπίδης Κωνσταντινίδης δήλωσε ότι όσον αφορά τα ξενόγλωσσα βιβλία προσφέρουν ήδη στους πελάτες τους τη δυνατότητα αγοράς ψηφιακών κειμένων. Ο συγγραφέας κ. Πέτρος Τατσόπουλος, παρατηρώντας ότι «η τεχνολογία βρίσκεται διαρκώς ένα βήμα μπροστά από τις νομικές ρυθμίσεις», παρομοίασε την ψηφιακή πραγματικότητα με ένα «Ελντοράντο» και εξέφρασε την αγωνία του για την αμοιβή των συγγραφέων και των πνευματικών δημιουργών, σε σχέση με την τιμή πώλησης των βιβλίων («Πόση οφείλει να είναι αυτή, δέκα, πέντε ή ενά μισι ευρώ;» είπε χαρακτηριστικά), οι οποίοι ζουν από τη δουλειά τους.

Ο διευθυντής του ΟΣΔΕΛ κ. Άρης Πετρόπουλος είπε ότι τα ερωτήματα δεν θα πρέπει να εστιάζονται μόνο στο λογοτεχνικό βιβλίο, αλλά να λαμβάνουν υπόψη και το πανεπιστημιακό βιβλίο, το οποίο υπόκειται σε μεγαλύτερη ψηφιακή χρήση, που, αντίθετα με τη λογοτεχνία, δεν συνδυάζεται με αύξηση των πωλήσεων. Παρατήρησε επίσης ότι στον χώρο του βιβλίου υπάρχει έλλειψη συλλογικότητας (ενώ υπάρχουν τα κατάλληλα εργαλεία: η Βιβλιονέτ, η πλατφόρμα ηλεκτρονικής αδειοδότησης «Ασπίδα» κ.λπ.), διαπίστωσε δε ότι «η πειρατεία δεν σηκώνει ατομική αντιμετώπιση, αλλά συλλογικές δράσεις προστασίας». Δευτερολογώντας, ο κ. Γιάννης Ζηρίνης ανέφερε ότι θα πρέπει να γίνεται η διάκριση ανάμεσα στο «ομοθετικό» ψηφιακό βιβλίο, που αποτελεί αντίγραφο του συμβατικού, και στο βιβλίο με μεταδεδομένα, το οποίο πιο δύσκολα υφίσταται πειρατεία, και προειδοποίησε για μια σειρά στρεβλώσεων που μπορεί να προκύψουν από την ανάληψη χωρίς προετοιμασία, με «άκριτο» τρόπο, πρωτοβουλιών στην εκπαίδευση, όπως λ.χ. η διανομή φορητών υπολογιστών οι οποίοι κατέληξαν να χρησιμοποιούνται για ηλεκτρονικά παιχνίδια.

Στη συζήτηση που ακολούθησε, ο πρώην πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Εκδοτών Βιβλιοπωλών (ΠΟΕΒ) εκδότης κ. Γιώργος Δαρδανός, αφού πρώτα αναφέρθηκε στον συλλογικό τόμο των εκδόσεων Gutenberg "Σελίδες στην οθόνη ή σε χαρτί" «τίποτα δεν υποκαθιστά τη σχέση του εκπαιδευτικού με τον μαθητή», και συμπλήρωσε αστειευόμενος ότι με τα e-books «θα βρουν δουλειά οι οφθαλμίατροι». Ο εκδότης κ. Γιώργος Παρίκος αναρωτήθηκε πότε επιτέλους θα αποτιμηθεί «το κόστος του σχολικού βιβλίου» για το κράτος και για την ελληνική κοινωνία. Ο καθηγητής του ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης κ. Μανώλης Γαρουφάλλου ανέφερε τα ανοιχτά θέματα, που κατά τη γνώμη του, εμπλέκονται στη συζήτηση: «Τι είναι το ψηφιακό βιβλίο; Απλό; Πολυμεσικό; Διαδραστικό;» είπε χαρακτηριστικά και συμπλήρωσε: «Ποια είναι η διάκριση ανάμεσα στη χρηστικότητα / usability και στην προσπελασιμότητα / accessibility; Ποιες ομάδες μεταδεδομένων είναι απαραίτητες για την περιγραφή των ψηφιακών αντικειμένων; Ποιος είναι ο νέος ρόλος των βιβλιοθηκών στην “ανοιχτή πρόσβαση”; Είναι μεταφορτώσιμο το περιεχόμενο της Εuropeana; κ.ο.κ.». Ζήτησε, δε, από το ΕΚΕΒΙ να αναλάβει τη διοργάνωση σχετικών σεμιναρίων. Η κ. Κατρίν Βελισσάρη ανταποκρίθηκε θετικά, σημειώνοντας ότι ήδη το ΕΚΕΒΙ έχει προβλέψει τη διοργάνωση σεμιναρίου και ότι, όπως ανακοίνωσε το πρωί ανοίγοντας την ημερίδα, το ΕΚΕΒΙ θα αξιοποιήσει τα πορίσματα της ημερίδας, συγκροτώντας θεματικές συμβουλευτικές ομάδες για τα κυριότερα ζητήματα.

Συμπερασματικά, κατά τη διάρκεια της δίωρης αυτής συζήτησης, αναφέρθηκαν όλα σχεδόν τα κρίσιμα θέματα που αφορούν τα ψηφιακά βιβλία (εθνική - διεθνής κλίμακα, δημόσιος - ιδιωτικός τομέας, πνευματικά δικαιώματα, ασφάλεια και προστασία από την παραβίασή τους και την πειρατεία, νομικά και φορολογικά ζητήματα, σεβασμός των ρόλων στην αλυσίδα του βιβλίου, τιμή πώλησης του ψηφιακού βιβλίου κ.ά.) και ταυτόχρονα δόθηκε η δυνατότητα να ακουστούν οι απόψεις πολλών από τις ενδιαφερόμενες πλευρές, ανοίγοντας για πρώτη φορά έναν διάλογο ο οποίος είναι δυνατόν στη συνέχεια να οδηγήσει στις απαιτούμενες συνθέσεις. Το ΕΚΕΒΙ προτίθεται να αξιοποιήσει τα συμπεράσματά της διευρύνοντας άμεσα το πλαίσιο αυτού του διαλόγου και ασκώντας τον συμβουλευτικό του ρόλο απέναντι στην πολιτεία και στους συντελεστές του βιβλίου, τον οποίο έχει από την ίδρυσή του.

ΕΠΕΙΤΑ ΑΠΟ ΠΕΡΙΠΟΥ 600 ΧΡΟΝΙΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ

Περνάμε σε μια φάση μετάβασης και απαιτείται να είμαστε έτοιμοι (Δημοσιευμένο στο «Σελίδες στην οθόνη ή σε χαρτί» (εκδόσεις Gutenberg).)

ΤΑΣΟΣ ΓΙΑΝΝΙΤΣΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, ΠΡΩΗΝ ΥΠΟΥΡΓΟΣ

Η εμφάνιση της ψηφιακής τεχνολογίας στον χώρο των εντύπων δεν ήταν παρά θέμα χρόνου να λάβει διεισδυτική μορφή. Σήμερα η διαδικασία αυτή έχει ήδη προχωρήσει και, όπως και σε πάρα πολλά άλλα πεδία παραγωγής, ανατρέπει διαδοχικά τα δεδομένα της έντυπης επικοινωνίας σε κάθε μορφή ή λειτουργία της: βιβλίο, εφημερίδες, περιοδικά, εκπαίδευση, ενημέρωση, ψυχαγωγία, επικοινωνία, έκφραση.

Αυτό που πρωτοεμφανίζεται συχνά αντιμετωπίζεται ως κίνδυνος για εκείνο που ήδη υπάρχει. Είναι πράγματι;

Στην ιστορία συχνά το νέο οδήγησε στην ανησυχία ή στον φόβο, στην αντίδραση, στην επίκριση ή στην καταγγελία. Μάταιο, γιατί το καινούργιο δεν ταυτίζεται με το παλιό: προσφέρει κάτι διαφορετικό ή ανοίγει νέες δυνατότητες, ακόμη και στους ίδιους τους αναγνώστες του έντυπου βιβλίου, αλλά και στους νέους που δεν αισθάνονται έλξη από το παλιό. Το «νέο», χωρίς να φετιχοποιείται, αποτελεί την κινητήρια δύναμη της ιστορίας μας ως ανθρώπινου γένους.

Με τη σημερινή τεχνολογική - οικονομική επανάσταση εκτιμώ ότι οι κοινωνίες μας θα ζήσουν ένα μεγάλο διάστημα συνύπαρξης και παράλληλης εξέλιξης ηλεκτρονικών και έντυπων έργων, με προεκτάσεις που είναι δύσκολο να διακρίνουμε από τώρα. Η έντυπη μορφή, όπως την ξέρουμε σήμερα, θα συρρικνωθεί ως ποσοστό ενός συνόλου που πλέον θα έχει νέα χαρακτηριστικά. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα εξαφανιστεί, εκτός και αν τα χαρακτηριστικά της νέας τεχνολογίας είναι τόσο ελκυστικά και πλεονεκτικά ώστε να κυριαρχήσουν ολοκληρωτικά. Αυτό είναι απίθανο να συμβεί, τουλάχιστον για μεγάλο χρονικό διάστημα ακόμη.

Ωστόσο είναι χρήσιμο να «ορθολογικοποιήσουμε» το πρόβλημα, να δούμε τις διάφορες πτυχές του και να απαντήσου με σε κάποια ερωτήματα. Σε ποια όμως;

Ποιο είναι τελικά το διακύβευμα από μια τέτοια εξέλιξη; (Όχι για μας προσωπικά, όχι για τις εκδοτικές επιχειρήσεις, όχι για τα βιβλιοπωλεία, όπως τα ξέρουμε.) Μήπως ότι θα χάσουμε τη σαγήνη του έντυπου βιβλίου; Τι προδικάζει ότι θα τη χάσουμε; η διαφορά τιμής; Όσοι έχουμε πράγματι μια διαφορετική αίσθηση από τη σχέση μας με το έντυπο μπορούμε να συνεχίσουμε να προμηθευόμαστε τα βιβλία μας όπως και σήμερα. Θα υπάρξει πρόβλημα βιωσιμότητας των εκδοτικών οίκων; Πιθανότατα, οπότε αυτό ίσως έχει επιπτώσεις στην προσφορά. Τίθεται θέμα ποιότητας της εκδοτικής δραστηριότητας; Ίσως, καθώς διαφορετικοί εκδοτικοί οίκοι κινούνται σε διαφορετικά ποιοτικά εκδοτικά μονοπάτια. Αν κάποιες από τις επιλογές αυτές κινδυνεύουν να συρρικνωθούν ή να σαρωθούν, δεν είναι αδιάφορο.

Έτσι φθάνουμε σε ένα κρίσιμο ερώτημα: Επιδρά η αλλαγή της μορφής του βιβλίου στο περιεχόμενό του; Στο μήνυμα το ίδιο, στον τρόπο που σκεπτόμαστε και εκφραζόμαστε, στον τρόπο που μεταδίδουμε τη σκέψη μας και τα συναισθήματά μας, στο πόσο διεξοδικά παρουσιάζουμε τις αναλύσεις μας ή άλλα στοιχεία; Επιδρά η αλλαγή της τεχνολογίας στο τι θα προσφέρεται και τι θα εξαφανιστεί στο μέλλον από τον χώρο των ιδεών και της πνευματικής δημιουργίας σε σύγκριση με μια κατάσταση όπου απλώς θα εξελισσόταν η σημερινή δυναμική; Αυτό είναι το κεντρικό διακύβευμα, αλλά όποιος μπορεί να απαντήσει το ερώτημα αυτό διαθέτει πρωτόγνωρες ιδιότητες.

Προσωπικά δεν θα τολμούσα να φανταστώ ότι το εργαλείο ή η φόρμα δεν επηρεάζει το περιεχόμενο και ιδιαίτερα την επίδραση που το περιεχόμενο αυτό έχει στα συναισθήματά μας, στην αντίληψή μας, στη σχέση μας με όσα εκπέμπει ένα κείμενο. Αυτό όμως είναι μια γενική αίσθηση. Και αν δεν δει κανείς τη νέα πραγματικότητα στο σύνολό της και όχι αποσπασματικά, μια τέτοια αίσθηση ελάχιστα χρησιμεύει. Όλοι όσοι έχουμε δημιουργήσει μια σχέση ζωής με την έννοια του βιβλίου ξέρουμε πόσο έχουμε επηρεαστεί από το ίδιο το αντικείμενο-βιβλίο. Αν, συνεπώς, η μετάβαση στον ψηφιακό κόσμο σημαίνει ένα διαφορετικό είδος - σε σύγκριση με τον έντυπο κόσμο - σκέψης και ανάλυσης, καθώς και μετάδοσης μηνυμάτων, συναισθημάτων, εντυπώσεων ή πληροφοριών, αυτό είναι ένα θέμα που μπορεί να θεωρηθεί σημαντικό. Οπότε οδηγούμαστε στο επόμενο ερώτημα: Και τι σημασία έχει; Μπορούμε να κάνουμε τίποτα; Πρέπει να κάνουμε κάτι; Σίγουρα, αλλά όχι με την εναντίωση στο νέο. Πρέπει να προσπαθήσουμε ώστε να διατηρήσουμε ιδιότητες που συνδέονται ή ενσωματώνονται στο έντυπο βιβλίο και αξίζει τον κόπο να διασφαλιστεί ο τρόπος αναπαραγωγής και διάχυσής τους.

Ίσως τις πιο μεγάλες ανησυχίες, αβεβαιότητες ή και ενοχές δημιουργεί το ψηφιακό βιβλίο στη λογοτεχνία, στην τέχνη ή σε ειδικές εκδόσεις. Εδώ είναι ο χώρος που αναπτύσσουμε μια στενότερη σχέση με το έντυπο βιβλίο: το μουντζουρώνουμε εκεί που μας αρέσει, ξεφυλλίζουμε γρήγορα μπρος-πίσω να δούμε διάφορα σημεία, έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα ενοτήτων του καθώς ανοίγουμε τα φύλλα, βλέπουμε το πέρασμα του χρόνου ή αναζητάμε ειδικά σημάδια τα οποία μας θυμίζουν καταστάσεις που έχουμε ζήσει και συνδέθηκαν με συγκεκριμένα βιβλία. Ένας τεράστιος αριθμός βιβλίων όμως αφορά την επιστήμη, τις ιδέες και τη γνώση. Σε αυτό το πεδίο, ποιος ενοχλήθηκε τα τελευταία 50 χρόνια από την αλματώδη εξέλιξη της δυνατότητας φωτοτυπικής αναπαραγωγής και ανάγνωσης τέτοιων βιβλίων; Κανένας, τουλάχιστον ως χρήστης. Αντίθετα, προέκυψε ένα τεράστιο όφελος. Το θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων αποτελεί, βέβαια, ένα κρίσιμο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, καθώς μάλιστα έχει προεκτάσεις στην ίδια τη γένεση και την παραγωγή νέων πνευματικών δημιουργημάτων, ιδεών και γνώσεων.

Η ψηφιακή τεχνολογία σήμερα ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στην παραγωγή και μετάδοση γνώσεων, όπως και στην επικοινωνία, με πολύ φθηνότερο και πιο γρήγορο τρόπο και σε πολύ ευρύτερα στρώματα ανθρώπων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Ας σκεφθούμε με τι ταχύτητα διαδίδονται οι νέες γνώσεις - η «τελευταία λέξη των ιδεών» - σε διεθνή κλίμακα μέσα από ψηφιακές τεχνολογίες και τι τεράστιες ανατροπές συνεπάγεται κάτι τέτοιο για τον τρόπο λειτουργίας κάθε κοινωνίας, της οικονομίας της, των επιχειρήσεων, των κοινωνικών ομάδων ή των ατόμων. Η ψηφιακή τεχνολογία συμβάλλει επίσης στην επίλυση άλλων περισσότερο «μπανάλ» θεμάτων, όπως η αποθήκευση βιβλίων, η γρήγορη και επιλεκτική ανατύπωση, η φθηνότατη αποστολή τους διεθνώς - και οι συνέπειες τέτοιων θεμάτων δεν είναι διόλου «μπανάλ».

Οι απαντήσεις στα παραπάνω προβλήματα δεν είναι απλές ούτε μονοσήμαντες. Πώς να επιλέξεις μεταξύ του κινδύνου να προσφέρεις λιγότερες γνώσεις, πληροφορίες ή πνευματικά έργα παρεμποδίζοντας την επέκταση των νέων τεχνολογικών δυνατοτήτων (κάτι που, έτσι κι αλλιώς, είναι ουτοπικό) και του κινδύνου ένα τμήμα της νέας υπερπληθωρικής ψηφιακής παραγωγής να είναι «σκουπίδια» που θα κυριαρχήσουν σε νέες κοινωνικές πραγματικότητες; Πόσα «σκουπίδια» όμως κυριαρχούν και σήμερα και ποιος μπορεί να κάνει την επιλογή για το αν ένα έργο είναι «σκουπίδι» χωρίς να διατρέξει τον κίνδυνο της βίαιης παρέμβασης στην παραγωγή και στη διάχυση ιδεών, γνώσης και πνευματικών έργων;

Η μετεξέλιξη των κοινωνιών και το πέρασμά τους σε νέες εποχές ιστορικά συνοδεύτηκαν πάντα από ευρύτερες αλλαγές ή ανατροπές, οριζόντια, σε όλο το σύστημα λειτουργίας τους. Δεν είναι λογικό να περιμένει κανείς ότι ένας πολίτης, π.χ. του 2025, που θα λειτουργεί κάτω από πολύ διαφορετικές συνθήκες, στον χώρο του βιβλίου ειδικά θα μείνει προσκολλημένος σε μορφές που δημιουργήθηκαν στο απώτερο παρελθόν. Η μετάβαση στη βιομηχανική εποχή είχε ήδη εγκαταλείψει το είδος των βιβλίων που τυπώνονταν τον 15ο ή τον 17ο αιώνα. Ανέτρεψε την αισθητική σχέση που υπήρχε πριν για όσους μπορούσαν να αποκτήσουν τέτοια βιβλία αλλά δημιούργησε νέα δεδομένα στον χώρο της γνώσης και του βιβλίου, κοινωνικά και πολιτικά. Το ίδιο ισχύει και για τη μετεξέλιξη ως τη σημερινή εποχή. Σήμερα σκεπτόμαστε πόσο θα αλλάξουν τα δεδομένα μας από την υποχώρηση της σημερινής έντυπης παραγωγής σε όφελος της ψηφιακής αλλά δεν σκεπτόμαστε καθόλου τις αλλαγές που γνώρισαν προηγούμενες φάσεις οι οποίες μας οδήγησαν στη σημερινή έντυπη πραγματικότητα ως μετεξέλιξη.

Προσωπικά η ιδέα να περάσει η σχέση μου με τα έργα λογοτεχνικής ή καλλιτεχνικής υφής από την έντυπη μορφή στα ψηφιακά μέσα μού φαίνεται επώδυνη. Για άλλους, ιδίως τους νέους που δεν γνώρισαν το δικό μας σύστημα, πιθανόν να είναι μια απλούστατη επιλογή. Οι γενιές που ανέπτυξαν την ειδική σχέση με το έντυπο έργο θα συρρικνώνονται συνεχώς και οι νέες θα κάνουν τις επιλογές που τους πηγαίνουν χωρίς συναισθηματικές δεσμεύσεις. Επειδή δεν ξεκινάει κανείς από αγνωστικιστική βάση, οφείλει να θυμάται ότι συστηματικά η εμμονή στο παλαιό ερχόταν σε σύγκρουση με το νέο: ευτυχώς η ανθρωπότητα μέσα από τους αιώνες πέρασε από τη λίθινη στη σημερινή εποχή μέσω μιας επιλεκτικής διαδικασίας συνεχών αλλαγών και ανατροπών που η έμφυτη τάση των ανθρώπων προς τη συντήρηση δεν ήταν ικανή να εμποδίσει.

Σήμερα περνάμε ξανά μια φάση μετάβασης. Σπάνια η πραγματικότητα είναι άσπρη ή μαύρη και πάντως το πώς είναι εξαρτάται σημαντικά από τις δικές μας (συλλογικές) ενέργειες και επιλογές. Βρισκόμαστε, ήδη από πολύ καιρό, στη μετα-γουτεμβέργια εποχή. Τώρα βαδίζουμε σε μια επόμενη. Ξέρουμε τι θέλουμε, πίσω από τη διαμάχη ή τον προβληματισμό, για το έντυπο απέναντι στο ψηφιακό; Αν ναι, ας δούμε πώς θα ρυθμίσουμε και θα οργανώσουμε το νέο. Αν όχι, ας προσπαθήσουμε να φθάσουμε στο σημείο που να γνωρίζουμε τι θέλουμε. Γιατί, χωρίς να ξέρουμε τι ακριβώς θέλουμε, δεν μπορούμε να ενεργήσουμε. Και το κενό μπορεί να αποδειχθεί επικίνδυνος σύμμαχος. Στη συνεχή αλλαγή που συντελείται ιστορικά αυτό που πάντα μέτρησε είναι η ικανότητα διαχείρισης και μεταλλαγής των νέων στοιχείων και όχι η σπασμωδική αντίδραση που φαντάζεται ότι μπορεί να ανακόψει τη φύση της εξέλιξης.