Του κυβερνοχώρου οι κοινότητες... - - Η ΟΜΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

Οταν ο αμερικανός κοινωνιολόγος Εrving Goffman έγραφε το περίφημο βιβλίο του Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή (Τhe presentation of self in everyday life, Νew Υork - London, Αnchor Βooks Doubleday, 1959) δεν είχε προφανώς ιδέα για το τι θα γινόταν 45-50 χρόνια μετά, με το Facebook και τους διάφορους ιστότοπους κοινωνικής δικτύωσης ή τα πάσης φύσεως παιχνίδια στο Διαδίκτυο, όπου ο κάθε παίκτης αναλαμβάνει έναν ρόλο ή κατασκευάζει έναν «άλλο» φανταστικό εαυτό, προκειμένου να επικοινωνεί με τους εξίσου φανταστικούς συμπαίκτες του, προϊόντα της φαντασίας άλλων, αγνώστων μεταξύ τους σε πραγματικό επίπεδο ανθρώπων. Αυτό που προσπαθούσε να περιγράψει, χτίζοντας τις βάσεις μιας από τις σημαντικότερες θεωρίες της σύγχρονης κοινωνιολογίας, είναι το πώς ο καθένας από εμάς ανακαλύπτει διαρκώς τη σχέση του με τον (κοινωνικό) εαυτό του μέσα από την επικοινωνία σε διάφορες καταστάσεις της καθημερινότητας: στο σπίτι, στο σχολείο, στη δουλειά, σε ένα μαγαζί που πάει για να ψωνίσει, στον γιατρό, στον δρόμο κτλ. Μας έδειχνε την κοινωνία σαν μια τεράστια θεατρική σκηνή, στην οποία ο καθένας σκηνοθετεί αενάως τον εαυτό του, σύμφωνα με αυτά που έχει μάθει να περιμένει από τους άλλους και αυτά που εκείνοι υποτίθεται ότι θα περίμεναν από κάποιον σαν τον ίδιο.

Βρισκόμαστε ακριβώς στο πεδίο της άμεσης διαπροσωπικής επικοινωνίας, εκείνης επάνω στην οποία βιώνονται και σφυρηλατούνται οι έννοιες του δεσμού και της ομαδικότητας, όπου η πραγματικότητα για τον εαυτό και η πραγματικότητα του εαυτού ορίζονται και οριοθετούνται κατ’ εξοχήν από τη φυσική παρουσία των άλλων. Γιατί η φυσική τους παρουσία είναι ακριβώς αυτή που επιτρέπει και στη φαντασία να τους φαντάζεται όπως τους φαντάζεται. Η φυσική τους όμως παρουσία είναι εκείνη που συγκρατεί και τη φαντασία, προσφέροντας στους μεν και στους δε τη δυνατότητα για έναν απαραίτητο έλεγχο της πραγματικότητας. Σε αυτή τη συνάντηση του εσωτερικού ψυχικού κόσμου με την εξωτερική πραγματικότητα, που είναι η ίδια η ετερότητα του άλλου, θεμελιώνεται και η ιδρυτική πράξη της σύνδεσης με τον κόσμο, με τη γλώσσα, με την κοινωνία. Από πολύ νωρίς, από τη βρεφική και νηπιακή ηλικία, έως την ενήλικη ζωή δεν είναι τόσο οι συμπτώσεις, αλλά οι αποκλίσεις ανάμεσα σε αυτό που περιμένουμε από τον άλλο και σε αυτό που εκείνος φέρνει, οι στιγμές αναντιστοιχίας και ασυνέχειας, που μας βοηθούν να προχωρήσουμε, να αναπτυχθούμε, να δυναμώνουμε και να ωριμάζουμε ως άνθρωποι. Και σε κάθε ομάδα – στην οικογένεια, στο σχολείο, στην παρέα, στο εργασιακό περιβάλλον – ο διαπροσωπικός δεσμός, αυτό που κάνει δηλαδή μια ομάδα να είναι ομάδα, έρχεται ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ των υποκειμένων· ως αποτέλεσμα, με άλλα λόγια, μιας εξαιρετικά σύνθετης κατάστασης, όπου ενώ από το ένα μέρος το κάθε μέλος «καθρεφτίζεται» ψυχικά μέσα στα υπόλοιπα και ταυτόχρονα τα «καθρεφτίζει» ατομικά ή συλλογικά, από το άλλο μέρος το κάθε υποκείμενο δέχεται διαρκώς από τα υπόλοιπα και ταυτόχρονα το ίδιο τους απευθύνει μηνύματα που επιβεβαιώνουν, διαψεύδουν ή διορθώνουν αυτά που «βλέπει» επάνω στα άλλα ή αυτά που εκείνα «βλέπουν» σε αυτό.

Στο Διαδίκτυο αυτός ο έλεγχος της πραγματικότητας, όταν δεν απουσιάζει, είναι περιορισμένος ή στρεβλός. Ο κάθε χρήστης – να μια λέξη που χωρίς να θέλει μας πάει αλλού – έχει τη δυνατότητα να επιλέγει έναν φανταστικό εαυτό και να τον διατηρεί ή να τον αλλάζει κατά βούληση, να τον εισάγει ή να τον αποσύρει όποτε θέλει, να κάνει ή να ξε-κάνει πράγματα, στα διάφορα παιχνίδια, χωρίς εμπόδια αλλά και χωρίς επιπτώσεις στην πραγματική του ζωή, να επινοεί τους άλλους, να τους μετακινεί ή να τους «σβήνει» (μόνο από το ίδιο το Διαδίκτυο δεν μπορεί τίποτε να σβήσει), να κάνει «φιλίες» με άτομα που αν τα γνώριζε ή αν τον γνώριζαν δεν θα τον έκαναν ποτέ φίλο ή δεν θα τα συναναστρεφόταν ποτέ. Δίνει όμως από το άλλο μέρος και τη δυνατότητα, ιδιαίτερα σε άτομα κοινωνικά απομονωμένα ή με δυσκολίες στην πρώτη επαφή, για γνωριμίες που όχι σπάνια μπορεί να έχουν προεκτάσεις στην πραγματική ζωή. Υπάρχουν αληθινές φιλίες, ερωτικοί δεσμοί, ακόμη και γάμοι που ξεκίνησαν από το Διαδίκτυο. Είναι όμως γεγονός ότι η διαδικτυακή ομαδικότητα είναι πολύ διαφορετική από την άμεσα και αδιαμεσολάβητα διαπροσωπική. Είναι πιο αδέσμευτη και χαλαρή, περισσότερο εγωκεντρική και λιγότερο υποταγμένη στους περιορισμούς των αποστάσεων, του χρόνου, της ταυτότητας και της ετερότητας, άρα και της πραγματικότητας. Τα διάφορα φόρα αποτελούν τα κατ’ εξοχήν πρότυπά της. Πρόσφατα μια μαθήτρια τιμωρήθηκε με αποπομπή από το σχολείο της γιατί οργάνωσε στο Facebook μια «ομάδα» εναντίον της διευθύντριας με θέμα «Ναι, κι εγώ μισώ την Τάδε». Για να την υποστηρίξουν οι διαμαρτυρόμενοι συμμαθητές της οργάνωσαν και αυτοί στο Facebook μια άλλη «ομάδα» με θέμα «Θέλουμε τη συμμαθήτριά μας πίσω στο σχολείο» («Ελευθεροτυπία», 11.2.2010).

Σε έναν κόσμο οπου σε επίπεδο κοινωνικών σχέσεων τον χαρακτηρίζουν η έλλειψη ή η δυσκολία ουσιαστικής επικοινωνίας, η απομόνωση, η μοναξιά και η κοινωνική αποσύνδεση, το διαδικτυακό σύμπαν – όπως στο κοντινό παρελθόν η τηλεόραση – προσφέρει ίσως μια διέξοδο.

Πολλά παιδιά και νέοι παίζουν με τις ώρες σήμερα διάφορα διαδικτυακά παιχνίδια παρουσιάζοντας όλα σχεδόν τα χαρακτηριστικά των εξαρτήσεων από ουσίες: δεν αντέχουν την πραγματική πραγματικότητα και γι’ αυτό δεν αντέχουν να περάσει μέρα χωρίς να βρεθούν οκτώ, δέκα, ακόμη και δώδεκα ώρες μπροστά στον υπολογιστή, πράγμα που αντιστοιχεί βεβαίως στα στερητικά σύνδρομα που προκαλεί και η εξάρτηση από τα ναρκωτικά. Το «βύθισμα» στο παιχνίδι, με όλες τις παθολογικά «θεραπευτικές» του ιδιότητες για τον παίκτη – απόσπαση και ψυχολογική μόνωση από τις ανυπόφορες για ένα αδύναμο ή ελλειμματικό Εγώ ψυχικές πιέσεις και συγκρούσεις που προκαλεί ενίοτε η επαφή με το πραγματικό ανθρώπινο περιβάλλον –, είναι ανάλογο με τη «μαστούρα» των τοξικομανών. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθούν και οι αποδεδειγμένα (κοινωνικές, αλλά και για τον οργανισμό) βλαπτικές συνέπειες της καθ’ έξιν καταχρηστικής έκθεσης στον διαδικτυακό χώρο, που παραπέμπουν στα σοβαρά κοινωνικά προβλήματα και στα προβλήματα υγείας που απειλούν τους τοξικομανείς. Αρκετά από αυτά τα παιδιά και τους νέους έρχονται σήμερα και ζητούν βοήθεια, με δική τους πρωτοβουλία ή με των οικείων τους, από εξειδικευμένες υπηρεσίες κέντρων, όπως το ΚΕΘΕΑ ή το «18 Ανω», που παραδοσιακά ασχολούνταν μόνο με την τοξικοεξάρτηση και τον αλκοολισμό, αλλά τα τελευταία χρόνια και με άλλες μορφές νοσηρών εξαρτήσεων, όπως ο τζόγος, η υπερφαγία και η εξάρτηση από το Διαδίκτυο.

Τα άτομα αυτά, εκτός των άλλων, παρουσιάζουν άγχος, μεγάλη δυσκολία έως και αδυναμία να εκφράζουν λεκτικά τα συναισθήματά τους και να συνδέονται μεταξύ τους ή και με τους ίδιους τους θεραπευτές.